• Kształtowanie się elementów ustroju feudalnego w dziejach Rosji

Dla zgłębienia osobliwości struktury społeczno-politycznej panującej na ziemi ruskiej w średniowieczu, należałoby przeanalizować okres w dziejach Rosji, w którym miało miejsce wykrystalizowanie się feudalizmu jako typu ustroju państwowego. Sama koncepcja istnienia struktury ustroju typu feudalnego na Rusi wielokrotnie była poddawana dyskusji. Ostatecznie zaakceptowany został podział epoki feudalizmu na dwa okresy, o różnej podstawie terytorialnej czyli okres Rusi Kijowskiej (wczesnofeudalny) i moment zjednoczenia państwowego Wielkorusi (odpowiadający okresowi przypadającemu od drugiej połowy XII wieku do końca XV wieku) .

Powstania zalążków państwowości doszukiwać należy się w staroruskim księstwie kijowskim. Polegało ono na stopniowym uzależnieniu wszystkich plemion wschodniosłowiańskich i podporządkowywaniu ich władzy książęcej, która z otrzymywanego wynagrodzenia utrzymywała drużynę, bojarów, dwór i cały aparat administracyjny. W miarę scalania się wszystkich sprawujących pieczę organizacji państwowych zaznacza się tendencja zmierzająca do ugruntowania znaczącej roli panów feudalnych, dążących do osiągnięcia korzyści materialnych, dzięki którym mogliby uniezależnić się od władzy zwierzchniej. Podobnie jak na Zachodzie stopniowo uzyskują oni przywileje wynikające z powiększania własności ziemskich (dzięki nadaniom, jak również poprzez zagarnięcia). W przeciągu XI i XII wieków poszczególne linie Rurykowiczów – ze względu na przynależność do rodziny panującej – zdobywają prawo do uzyskiwania określonych udziałów, powiększając skutki rozdrobnienia i rozbicie państwa na drobne samodzielne księstewka. Usytuowana na najwyższym szczeblu drabiny społecznej senioria książęca (wyposażona w pełny zakres praw publicznych) różniła się od bojarskiej bardziej skomplikowaną strukturą, natomiast pośrednie stanowisko zajmowała senioria kościelna. Z jednej strony senioria książęca zajmowała pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych, jednak z drugiej strony prawa księcia były ograniczone przez czynniki feudalne, gdyż w wykonywaniu funkcji publicznych władca był skrępowany przez doradców bojarskich, duchownych i przez stanowisko wiecu miejskiego. Funkcje służebne w systemie feudalnym wykonywali poddani, tzn. niższe rycerstwo, mieszczanie i chłopi. Rozbicie dzielnicowe poczyniło w kraju niepowetowane straty, przyczyniając się zarazem do rozluźnienia stosunków wasalnych i ustalenia między książętami zasady, że „wolnym bojarom i sługom [przysługuje] wola”, tzn. prawo wyboru sobie pana . Od połowy XIII wieku nastąpiło stopniowe umocnienie władzy książęcej, w wyniku czego stosunki książąt z bojarami na gruncie umów senioralno-wasalnych uległy znacznemu zacieśnieniu. W XV-XVI w. zależności te były na tyle silne, iż z chwilą opuszczenia seniora przez wasala ten ostatni tracił prawo do swoich włości i możliwość powrotu, czego dobitnym przykładem był konflikt moskiewsko-litewski, kiedy to bojarzy opuszczali Wielkie Księstwo Moskiewskie, udając się pod opiekę Litwy .

Na Rusi posługiwano się w dużym stopniu zbiorami prawa pochodzącymi z Bizancjum, należy jednak podkreślić, iż zasadniczo prawo ruskie wytworzyło się samodzielnie, a podobieństwo pewnych instytucji z analogicznymi instytucjami obcymi było jedynie wynikiem wpływu, jaki wywierała kultura Cesarstwa Bizantyjskiego na ziemie ruskie. Współcześni historycy rosyjscy dostrzegają w ruskich kodeksach stopniową ewolucję przepisów prawa, będącą wynikiem transformacji życia ekonomiczno-społecznego, choć trudno we wczesnym okresie chrześcijaństwa na Rusi zaznaczyć merytoryczną granicę między prawem kościelnym a prawem państwowym .

Rozbicie terytorialne państwa ruskiego na odrębne dzielnice – księstwa udzielne, jest ściśle powiązane z polityką prowadzoną przez panującą dynastię Rurykowiczów . Otóż po śmierci księcia Jarosława Mądrego, a co ważne – po dokonanej przez niego parcelacji państwa – status księcia kijowskiego jako nadrzędnego władcy wobec coraz bardziej samodzielnych dzielnic państwa ulegał zmianie. Testament wielkiego księcia Jarosława ustanawiał na ziemi ruskiej stosunek publiczno-prawny, który nie odbiegał od panującego w średniowiecznych państwach ościennych (m.in. w Polsce). Wyrażał się on w zwierzchnictwie księcia obejmującego aktualnie tron kijowski z możliwością decydowania o sprawach bezpieczeństwa państwa i stosunkach z zagranicą, jak również wyznaczania namiestnictwa w grodach ruskich. W swym testamencie książę Jarosław określił formę ustroju państwowego, w którym władza najwyższa należy do grupy książąt-krewniaków, związanych ze sobą stosunkami wasalno-hierarchicznymi. Każdy z nich był panem w granicach przydzielonego mu obszaru, ale nie mógł on przekraczać rubieży swoich posiadłości („nie przestępuj granic brata, nie wypędzaj”). Książęta zobowiązani byli do podtrzymywania sojuszu („miejcie w sobie miłość”, „żyjcie w pokoju”), którego podstawą powinny być zasady senioratu i wasalstwa. Trudności wynikające z ciągłych zmian na tronie w Kijowie (w wyniku przewrotów, buntów i przejmowania władzy) doprowadziły na zjeździe w Lubeczu (w 1097 roku) do złożenia deklaracji przez wszystkich ruskich książąt mówiącej, że: „(...) każdy dzierży ojcowiznę swoją” , jednak nadal stosowano terytorialno-rodową zasadę władania. Latopis Nikona –pomimo odczuwalnej tendencji promoskiewskiej – odnotował, że w roku 1171 istniały na Rusi już siedemdziesiąt dwa samodzielne księstwa .

Rozdrobnienie dzielnicowe na Rusi zapoczątkowane zostało w XI wieku poprzez wyodrębnienie się państw udzielnych, doprowadzając w XII i XIII wieku kraj do całkowitego zaniku władzy centralnej i do upadku znaczenia jak do tej pory niezachwianej pozycji wielkiego księcia. Wraz z umocnieniem się rozdrobnienia feudalnego na Rusi, czyli rozbicia na szereg samodzielnych i niezależnych księstw, równocześnie nastąpił nieodwracalny upadek autorytetu i znaczenia Kijowa, „macierzy grodów ruskich” . Każdy podział, przeprowadzany przez wielkich książąt, mający zagwarantować ich synom-spadkobiercom przyszłość, powodował postępujące rozdrobnienie kraju, który z kolei podupadał politycznie, gospodarczo i militarnie.

Głową państwa ruskiego był członek rodziny Rurykowiczów, genezą tytulatury którego zajął się wnikliwie polski badacz A. Poppé , potwierdzając trafność wypowiedzi Kluczewskiego w tej kwestii: „od połowy XI wieku nosiciel władzy zwierzchniej, książę kijowski, był nazywany wielkim księciem” . Poppé potwierdza istnienie poglądu dotyczącego pierwotności tytułu wielkoksiążęcego na Rusi, właściwego rzekomo władcom kijowskim już w IX wieku . Niektórzy badacze dostrzegają tu zagmatwanie chronologiczne i znaczeniowe, unikając przypisywania zasadniczego znaczenia temu tytułowi, kładąc akcent na instytucję „starszeństwa” wśród książąt ruskich . Jednak Poppé, opierając się na dogłębnej analizie literatury przedmiotu, dochodzi do wniosku, iż pierwszym księciem ruskim, który programowo posługiwać zaczął się tytułem wielkoksiążęcym, był senior ziemi włodzimiersko-suzdalskiej, syn Jurija Dołgorukiego, książę Wsiewołod „Wielkie Gniazdo”. Na potwierdzenie swych przypuszczeń badacz powołuje się na L. K. Götza twierdzącego, że Wsiewołod „jest tym właśnie księciem, wobec którego tytuł wielikij kniaź jest stosowany systematycznie za jego życia jako tytuł urzędowy” . Dodać należy, że owe systematyczne używanie tytulatury wielkoksiążęcej da się stwierdzić nie od samego początku jego panowania we Włodzimierzu nad Klaźmą (1176-1212), lecz po 1190 roku . Natomiast wzmianki z lat 1179-1187 o księciu Wsiewoodzie, jak sądzi A. Poppé, mogą być rozpatrywane jako podkreślenie starszeństwa tego księcia wobec książąt ruskich. Kronikarz miał na celu głównie rozróżnienie nosicieli tego samego imienia .

Służba wasalna była organizowana przypuszczalnie według norm Prawdy Ruskiej. Normalną formą dziedziczenia senioralnych i wasalnych praw według zasad Prawdy było następstwo braci, którzy zgodnie z prawami dziedziczności byli uważani za znaczniejszych i starszych niż synowie. Jednak w X-XI wieku równorzędnie z tym „nie istniała forma prawna bezpośrednich powiązań między nadawaniem ziemi i przekazywaniem władzy na jakimś stopniu, dlatego nie można mówić o systemie feudalnym” . Należy przypuszczać, iż po wyznaczeniu przez księcia Władimira Swiatosławowicza swym synom miast i ziem nie byli oni związani na stale, gdyż jeszcze nie zadomowił się w pełni podział Rusi na ojcowizny-udziały. Sprawowali oni jedynie władzę w imieniu wielkiego księcia, byli tylko współrządcami-pomocnikami ojca . Natomiast w innym zachowanym staroruskim dziele Powieści minionych lat podkreśla się wysoką pozycję w systemie feudalnym księcia Włodzimierza, nazywanego samodzierżcą („autokrator” – tytuł, który nosił cesarz bizantyjski), które to określenie widnieje na pieczęci książęcej.

Starszy syn księcia Jarosława w chwili przejęcia kontroli nad tronem kijowskim po śmierci ojca stawał się dla braci „najstarszym” nie tylko według urodzenia, ale i zajmowanego stanowiska („tego słuchajcie, jako żeście mnie słuchali”). Taki system miał zagwarantować wewnętrzną jedność państwa („ziemi ojców swoich i dziadów swoich”) , czyli podział z zachowaniem zasady senioratu. W 1097 roku doszło między zwaśnionymi potomkami Jarosława do kompromisu na zjeździe w Lubeczu – jak już wspomniałem – gdzie ustalono, że każdy z nich ma dzierżyć należną mu ojcowiznę i zobowiązali się pod przysięgą do wspólnego wystąpienia przeciw temu, kto by naruszył ustalony stan. Wasalami książąt Włodzimierza i Jarosława byli ich synowie, więc porozumienie nie zmieniło istoty tego stosunku, tym bardziej gdy dotyczyło to braci czy dalszych krewnych. Stosunki te, jeśli nie ujmowały krewnych w linii prostej, określały umowy książąt między sobą, które miały charakter umów feudalnych. W państwie kijowskim tworzy się nowy system władzy, przy którym zarząd dworem i majątkiem książęcym łączył się z administracją całego państwa. System „pałacowo-wotczinny” był typowym dla okresu wczesnego feudalizmu. Łączy się to z rozwojem wielkiej własności książęcej oraz z tworzeniem się warstwy ministeriałów. Powstały specjalne urzędy centralne, dworskie, a obok nich administracja lokalna, na której czele stali „posadnicy” i „wołostiele”, a w północnej części Rusi także starostowie .

Rozbicie dzielnicowe i związane z tym rozdrobnienie sił wojskowych, osłabienie polityczne i ekonomiczne, w szczególności zaś niezgoda między książętami ułatwiły plemionom mongolskim podbój Rusi i narzucenie jej swego jarzma . W 1223 roku koalicja książąt ruskich, walcząc z Mongołami prowadzonymi pod wodzą Sudabeja, poniosła klęskę nad rzeką Kałką, która to bitwa była zaledwie namiastką późniejszych tragicznych wydarzeń. Następnie wojska prowadzone przez Batu-chana, wnuka Czyngis-chana, władcę Złotej Ordy (Ułus Dżuczego – części spadku po wielkim Temudżinie, który zmarł w 1227 r.), wkroczyły zimą 1237 roku na Ruś . W bitwie nad rzeką Sitą 4 marca 1238 roku zginął książę włodzimierski Jerzy Wsiewołodowicz. Podejmując kolejne wyprawy, Mongołowie w latach 1239-1241 doprowadzili do uzależnienia politycznego prawie całej Rusi z wyjątkiem Nowogrodu Wielkiego, do którego nie dotarły zastępy tatarskie (w późniejszym czasie również i on płacił daninę). Spustoszenie, zniszczenie i wyludnienie Rusi zahamowało na długo jej rozwój, a coroczne daniny-haracze, stanowiące obowiązek wobec najeźdźcy, dodatkowo pogłębiły kryzys gospodarczy. Po powrocie najeźdźców z łupieżczych wypraw w Europie środkowo-wschodniej nastąpiło rozszerzenie Ordy poprzez założenie państwa zwanego Złotą Ordą ze stolicą w Saraju, które podporządkowało sobie wszystkich książąt ruskich . W wyniku najazdu plemion mongolskich Ruś utraciły niezależność, uznając zwierzchność Złotej Ordy i pozostawały pod władzą chana do roku 1480 (wprawdzie co do konkretnej daty istnieją sporne opinie ), kiedy to w wyniku długoletniego procesu zjednoczeniowo-niepodległościowego (m.in. poprzez wykorzystanie wewnętrznego rozłamu w Ordzie i interwencje w kwestii dalszego płacenia wychodu) Ruś ponownie uzyskała niezależność, ale już pod przywództwem Moskwy .

Podbój przez plemiona koczownicze, jakiemu uległa Ruś, co istotne – nie przekreślił nadal kontynuowanych kontaktów z Konstantynopolem; zjednoczony czy rozdrobniony kraj nadal współistniał w sensie kulturalno-wyznaniowym w ramach Imperium Bizantyjskiego. Różnice cywilizacyjno-kulturowe, charakterystyczne dla poszczególnych księstw ruskich w okresie dzielnicowym, widoczne także w obrębie szczegółowych przepisów prawnych, były różnicami drugorzędnymi – dopiero niewola najeźdźcy wpłynęła na dalsze zróżnicowanie, powodując znaczące modyfikacje. Pierwiastek polityczno-ekonomiczny, który zaczął odgrywać ważną rolę w okresie hegemonii mongolskiej, spowodował wzmocnienie władzy książęcej w jednych rejonach (Moskwa, Twer, Riazań), w innych zaś (Nowogród, Psków, Ruś Halicka) – jej osłabienie. Możni i ich ogromny wpływ na wyklarowanie się polityki panującej na tych ziemiach postrzegani są jako powrót do wiecowego ustroju czasów poprzedzających przyjazd Waregów. Wśród niektórych badaczy istnieją opinie, iż wiec w tym okresie był bardziej charakterystyczny dla słowiańskiego porządku, niż ustrój książęcy panujący na pozostałych terenach .

Kształtowanie się cywilizacji ruskiej pod wpływem plemion mongolskich historycy na ogół przedstawiali w kontekście aktywności książąt ruskich w przejmowaniu wzorców turańskich (łącznie z panującym ustrojem – „feudalizmem koczowniczym”) . Tego zdania byli m.in. N. Karamzin, N. Kostomarow, zwolennicy koncepcji Eurazji i L. Gumilow, twierdząc, że książęta zapożyczali mongolski model rządów autokratycznych. Gumilow i eurazjaci omawiając powyższy okres, stali na stanowisku, że wpływ kultury mongolskiej był wpływem państwowotwórczym, ponieważ bliskość i większa zależność polityczna Rusi od Imperium Mongołów, niż od Bizancjum, wpoiła jej praktyczny wzorzec funkcjonowania państwa zastosowany w procesie centralizacji kraju przez Moskwę. Jak wiele koncepcji naukowych i ta ma swoich przeciwników, do których należą między innymi W. Kluczewski i S. Sołowjow, którzy nie uważali, by cywilizacja mongolska mogła stanowić idealny wzorzec do naśladowania dla władców Rusi (argumentując swe tezy tym, że najeźdźcy w rozwoju cywilizacyjnym stali niżej niż Rosjanie) i wpływać na jej historię zgodnie z ewolucją dziejową. Kluczewski charakteryzował stosunki prawno-państwowe na Rusi XII wieku jako podporządkowane umowie rodowej, twierdząc, iż polityczny obraz państwa określony został przez zasadę podziału rodowo-terytorialnego. Natomiast wieki XIII i XIV były według badacza okresem, kiedy nie respektowano zasady jedności rodowej i przestrzegania prawa publicznego. W związku z tym „nadrzędni” książęta (sprawujący władzę nad pozostałymi książętami ruskimi), zajęci sprawami podziału władzy, ograniczali swe kontakty z Ordą do starań o jarłyk i zgodę na ściąganie podatków dla chana. Kluczewskij nazywał Ruś lennym ułusem ordyńskim, a książąt chołopami cara ordyńskiego, który stanowił wówczas dla skłóconych książąt jedyne zabezpieczenie wspólnoty. Podczas tzw. panowania Mongołów umierający książę, prócz przeważającej części terytorium, nie przekazywał najstarszemu synowi żadnej politycznej władzy. Na tym właśnie buduje Kluczewski twierdzenie, iż władza na Rusi w tym okresie nie miała pozaekonomicznych podstaw prawnych . Badacz nie dostrzegał jednak w Ordzie gwaranta żadnego prawa, natomiast za czynnik stabilizujący uznał strach przed chanem . Panowanie mongolskie – również zdaniem Benedykta Zientary – „narzuciło jej [Rusi] wiele obcych dotychczas cech w dziedzinie kultury, administracji i życia politycznego” . Ostatecznie utrwalił się pogląd, że w kwestii roli Mongołów w rozwoju Rusi obowiązują dwa stanowiska – pozytywne i negatywne .

Zdobywcy mongolscy podtrzymywali samodzielność poszczególnych książąt dzielnicowych, podsycając umiejętnie rywalizację między nimi o uzyskanie godności wielkoksiążęcej. Umożliwiało to najeźdźcy uniknięcie utrzymywania i pozostawiania na Rusi stałych garnizonów wojskowych, zwierzchnictwo swe utrzymywali oni jedynie przez wyrażanie zgody na sprawowanie władzy przez książąt. Wszyscy zatem książęta ruscy, aby objąć swe stanowiska, musieli uzyskać specjalny przywilej zatwierdzający sprawowanie władzy, wydany przez chana i zwany jarłykiem. Zachowali oni większość swoich dotychczasowych uprawnień, ponosząc odpowiedzialność za spokój i posłuszeństwo poddanych w swoich dzielnicach, składanie daniny oraz dostarczanie posiłków wojskowych na każde żądanie Ordy . W XII wieku coraz większe znaczenie i prestiż uzyskiwała ziemia włodzimiersko-suzdalska, stając się z czasem centrum cywilizacyjnym przyszłej Rosji. Najważniejszym przywilejem w rodzie Rurykowiczów było uzyskanie jarłyku na Wielkie Księstwo Włodzimierskie, z którym związany był tytuł wielkoksiążęcy i posiadanie stołecznego grodu – Włodzimierza nad Klaźmą (uchodzącego za drugą stolicę ziemi ruskiej). Wieki książę pełnił funkcję zwierzchnika wszystkich książąt ruskich, będąc przedstawicielem władzy Złotej Ordy odpowiedzialnym jedynie przed chanem. Jego rangę miało dodatkowo podnieść umieszczenie w tytule wielkiego księcia epitetu wsieja Rusi, z biegiem czasu nabierającego coraz większego znaczenia. Do tej pory zwierzchni charakter władzy książęcej ukazywano za pomocą pojęcia starszeństwa, a nie tytułu wielkiego księcia wsieja Rusi. Jednak zdaniem badaczy zajmujących się tytulaturą na ziemiach ruskich godność tę odnajdujemy stosunkowo rzadko w zachowanych materiałach źródłowych, z czego wynika, że nie występowała ona stale w podkreślaniu roli książąt . Jest rzeczą oczywistą, że w podobnych warunkach, w miarę rozkładu ustroju rodowo-plemiennego, przebiegającego powoli i nierównomiernie, wyraźnie przejawiała się tendencja do powstawania lokalnych ośrodków „przyciągających” i skupiających wokół siebie społeczno-ekonomiczne interesy otaczającego je terytorium .

Jako argument tezy o prowadzeniu bezwzględnej polityki przez chanów wobec książąt sprawujących władzę na tronie włodzimierskim (głównym ośrodku ruskiej państwowości i siedziby metropolity – głowy Kościoła prawosławnego) można przytoczyć fakt, iż w okresie 1238–1328 na tronie we Włodzimierzu nad Klaźmą zasiadało aż 14 książąt . Zmiany te mają związek z powtarzającymi się nienaturalnymi zgonami władców włodzimierskich, zazwyczaj przy udziale konkurentów pretendujących do tronu wielkoksiążęcego . Każdy z książąt dzielnicowych Rusi utrzymywał bezpośredni kontakt ze Złotą Ordą, przez co miał możność intrygowania przeciwko innym władcom. Ostateczne decyzje dotyczące mającego sprawować władzę księcia ruskiego zapadały w Ordzie. W czasie wzajemnych walk książęta nieustannie korzystali z pomocy militarnej Tatarów w celu złupienia ziemi i włości przeciwnika, mimo iż konkurentem tym bywał nierzadko bliski krewny. Książęta pragnęli w przeróżny sposób pozyskać łaskę chana, m. in. poprzez składanie kosztownych darów, ożenki z Tatarkami lub dobrowolne wysyłanie chanowi wojsk pomocniczych .

O zwierzchnictwo nad książętami i uzyskanie jarłyku na tron włodzimierski rywalizowali władcy Zalesia, wszczynając między sobą długotrwałe i wyniszczające kraj wojny. W konflikcie o zdobycie najważniejszej pozycji na Rusi od XII wieku brało udział kilka najsilniejszych ośrodków, m.in. książęta twerscy, suzdalscy, riazańscy oraz moskiewscy, którzy wychodzą z tej walki zwycięsko. Wielcy książęta, obejmując w posiadanie Włodzimierz nad Klaźmą,usiłowali zarazem skupić pod swymi rządami w jeden większy organizm państwowy księstwa udzielne. Ugruntowaniu się silnej i scentralizowanej władzy książęcej stało na przeszkodzie bardzo wiele czynników, m.in. panujące od wielu lat rozbicie dzielnicowe, zwierzchność tatarska i ogromny obszar ziemi ruskiej, nad którym ciężko było zapanować. Książę Jarosław, młodszy brat księcia Aleksandra Newskiego, posiadając jako swój udział księstwo twerskie, zasiadał na tronie wielkoksiążęcym we Włodzimierzu . Mimo posiadania tych dwóch ośrodków, książę Jarosław otoczony był dwunastoma silnymi księstwami udzielnymi, których większość władców nosiła się z zamiarem usamodzielnienia swego państwa, uniezależnionego od woli wielkiego księcia włodzimierskiego. Udziałami tymi rządzili potomkowie najwybitniejszych książąt ówczesnej Rusi. Do grona tego należeli m.in.: Dawid Konstantinowicz halicki i dmitrowski, Wasilij Jarosławowicz kostromski, Andriej Aleksandrowicz gorodiecki, Michaił Iwanowicz starodubski, Jurij Andriejewicz suzdalski, Dmitrij Swiatosławowicz jurjewski, Fiodor Rostisławowicz jarosławski (z linii smoleńskiej), Boris Wasilkowicz rostowski, Gleb Wasilkowicz biełoozierski, Roman Władimirowicz uglicki, Dmitrij Aleksandrowicz perejasławski i Daniło Aleksandrowicz moskiewski . Dopiero od XIV wieku na ziemi ruskiej zaczęły zaznaczać się pewne tendencje zjednoczeniowe i podejmowane przedsięwzięcia zmierzające do zrzucenia jarzma mongolskiego i uzyskania niezależności. Jednak niniejsza kwestia została wnikliwie przeanalizowana przez badaczy zajmujących się problematyką wpływu plemion stepowych (a konkretnie mongolsko-tatarskich) na ziemie ruskie , wobec czego nie będę szerzej zajmować się tym zagadnieniem .

W XIII wieku główne ośrodki kraju tj. Twer i Moskwa były rządzone przez wybitnych władców i jedynie długotrwała wojna potrafiła wyłonić spośród nich zwycięzcę, w rękach którego zostanie skupiona władza nad całą zjednoczoną Rusią północno-wschodnią .

Podsumowując całość powyższych wywodów, chciałbym zaznaczyć, iż omawiane stosunki feudalne w Europie zachodniej i Rosji starałem się przybliżyć głównie w oparciu o naświetlenie podobieństw w ich strukturach społeczno-politycznych, jak również różnic stanowiących o specyfice dziejów Rosji. Łączące je analogie dostrzec można szczególnie w okresie długotrwałego rozdrobnienia dzielnicowego, występującego praktycznie w całej Europie, gdyż każdy z książąt dzielnicowych był na swym terytorium samodzielnym panem i zwierzchnikiem.

Z kolei E. Klug w swej monografii skupił się na stosunkach panujących w wielkim księstwie twerskim, jego sytuacji wewnętrznej, jak również na kontaktach między księstwami. Autor wywnioskował, że nawet w momencie osłabienia państwa księstwo twerskie było w stanie nie tylko bronić swej niezależności, ale również dorównywać innym księstwom ruskim prestiżem i wpływem na Rusi. Z tego pewnie powodu – sądził Klug – książęta twerscy nie byli zobowiązani do wypełniania rozporządzeń, wydawanych przez wielkiego księcia włodzimiersko-moskiewskiego.

Książęta moskiewscy, począwszy od panowania Dymitra Iwanowicza Dońskiego, w większości porozumień zawieranych z innymi książętami ruskimi określani są jako „bracia starsi” swych partnerów. Jedynym ośrodkiem, który nie godził się na zaakceptowanie supremacji Moskwy na ziemiach ruskich, był właśnie Twer. Mimo siły, jaką posiadał, został on jednakże na początku XV wieku zmuszony przez Moskwę do rezygnacji ze swoich aspiracji politycznych wobec Nowogrodu Wielkiego, z którym wiązały go porozumienia. W 1485 roku Twer podzielił los innych ziem ruskich przy zachowaniu ich iluzorycznej suwerenności, gdzie prawowitego władcę pozbawiono rządów, oddając wielkie księstwo twerskie we władanie Iwanowi Młodszemu, synowi Iwana III .

Ruś północna, jak i reszta ziemi ruskiej była podzielona na odrębne państwa i nie stanowiła całości, a ziemia nowogrodzko-pskowska, która zdołała uchronić się przed najazdem (ale płacąc poprzez wielkiego księcia daninę chanom tatarskim), kontynuowała bez większych przeszkód rozwój swoich własnych, specyficznych cech ustrojowych (zapoczątkowanych w XI-XII wiekach), tworząc pewien typ feudalnej demokracji .

Na początku XI wieku dojrzewanie feudalnych stosunków w Nowogrodzie Wielkim, szybki rozwój gospodarczy oraz wzrost zamożności bojarów i kupców doprowadziły do usamodzielnienia się tej republiki i wyłamania spod zwierzchności Kijowa. Następnie zręcznie wykorzystując słabość miejscowych książąt i opierając się na masach ludowych, bojarzy nowogrodzcy doprowadzili do wewnętrznego przewrotu. W rezultacie wydarzeń 1135 roku w Nowogrodzie zapanował ustrój republikański z silnie rozwiniętą instytucją wiecową, zwłaszcza od czasu gdy wiec przejął również prawo wyboru nowogrodzkiego biskupa. Konfiskata znacznej części ziemi i danin, należących dotąd do księcia, ograniczenie jego funkcji, wreszcie wprowadzenie zasady obieralności odebrało godności książęcej wszelkie dotychczasowe znaczenie. W ten sposób w wyniku specyficznych czynników sprzyjających jego rozwojowi w ciągu krótkiego czasu Nowogród stał się arystokratyczną, bojarską republiką o charakterystycznym ustroju, odmiennym od panujących na innych ziemiach w tym okresie . Pierwszym z nich była specyfika politycznego i gospodarczego stanowiska bojarstwa nowogrodzkiego, które dzieliło się na bojarów ziemskich, miejscowych, wyrosłych z lokalnej arystokracji oraz bojarów książęcych, tj. wyższych członków książęcego dworu. Wraz z rozwojem stosunków feudalnych obie te kategorie coraz bardziej zlewały się z wielką własnością ziemską, z tym jednak, że bojarzy ziemscy jako że wyrośli z miejscowej arystokracji (tak jak nowogrodzcy) bardziej byli z nią od początku związani i nie potrzebowali w tej mierze co bojarzy drugiego typu silnej władzy książęcej ani książęcych przywilejów dla ugruntowania swego stanowiska. Bojarzy książęcy na pozostałych ziemiach ruskich zainteresowani byli utrzymaniem silnej władzy księcia, niezbędnej dla umocnienia ich własnej pozycji .

Układ wiążący Moskwę i Nowogród Wielki stanowił jeden z najbardziej widocznych przykładów istnienia stosunków feudalnych na ziemi ruskiej . W stosunkach moskiewsko-nowogrodzkich w XIV wieku konflikty dotyczyły przeważnie problemów terytorialnych i iluzorycznego sprawowania kontroli nad kontaktami z Ordą (płacenia wychodu), rzadko zaś niezawisłości Nowogrodu – stariny . Nowogród Wielki uznawał za jedynego pana tylko chana tatarskiego. W układach międzyksiążęcych prócz tej jednej władzy zwierzchniej republika nie uznawała innych, tj. Moskwy, Tweru oraz Litwy, próbujących ingerować w jej sprawy. Jakakolwiek agresja ze strony państw ościennych napotykała natychmiast zdecydowany i silny opór ze strony Nowogrodu. Próby podporządkowania takich terytoriów, jak: Torżek, Bieżecki Wierch i ziemia dźwińska, prowadziły do ostrych starć i otwartych wojen. Nowogród chciał w ten sposób podkreślić swą suwerenność i zachować swą „starinę” niezależną od władzy wielkiego księcia moskiewskiego. Należy jednak dodać, iż powyższe porozumienie zostało zawarte pomiędzy władcą ówczesnego najsilniejszego ośrodka na Rusi a miastem rządzonym przez bojarstwo i wiec. Mimo posiadania przez republikę niezależności była ona formalnie związana z Wielkim Księstwem Włodzimierskim . W wyniku tego dążenie książąt moskiewskich do sprawowania zwierzchniej władzy nad Nowogrodem Wielkim, ruską republiką kupiecką, wywodziło się z ich prerogatyw wielkoksiążęcych. Republika kupiecka w sposób stanowczy broniła swego terytorium i suwerenności. Nie przeszkodziło to Moskwie w prowadzeniu coraz bardziej natarczywej polityki wobec republiki nowogrodzkiej – od panowania księcia Dymitra Dońskiego Nowogród Wielki nazywany jest wotcziną książąt moskiewskich . Prawdopodobnie władcy moskiewscy, odwołując się do tej formuły, pragnęli początkowo zaznaczyć tylko swe prawa do kniażenia, a nie władania, tj. faktycznego rządzenia potężnym miastem. Wszelkie zamiary i intencje wobec Nowogrodu ujawniły się w pokoju, zawartym miedzy Wasylem II Ślepym a tą republiką w 1435 roku. Władców moskiewskich interesowało rozszerzenie swych wpływów w Nowogrodzie i realizacja swych zaborczych dążeń poprzez wieloletnie kniażenie, które miałoby doprowadzić do przejęcia kontroli nad miastem z racji zasiedzenia. Konsekwentnie prowadzona polityka ekspansywna zmierzała do całkowitego podporządkowania miasta wielkiemu księciu moskiewskiemu, m.in. poprzez podkreślanie wyłącznego prawa do Nowogrodu jako moskiewskiej wotcziny, stanowiącej własność Daniłowiczów od kilku pokoleń.

W pokoju zawartym w 1435 roku Nowogród Wielki zobowiązał się przestrzegać formuły deržat’ knjaženie velikoe čestno i grozno wobec Moskwy . Jak wiadomo, klauzula ta w sposób jawny nie naruszała równości między partnerami zawierającymi umowę, ale pozostawiała możliwość wnoszenia coraz większych roszczeń. Republika uznawała przez tę umowę większe prawa „brata starszego”, podkreślając wyższy status wielkiego księcia nad miastem . Nadal jednak bronił Nowogród swej suwerenności, nie ulegając całkowicie naciskom moskiewskim (poza epizodycznymi wypadkami, do których należy m.in. zawarcie pokoju w Jemnach za panowania księcia Dymitra Dońskiego) , ale ostatecznie podporządkowując się pod koniec XV wieku.

Dążenia zapoczątkowane jeszcze przez księcia Iwana I Daniłowicza Kalitę (ur. 1284, panow. 1325-1340), charakteryzowanego jako „zbieracza ziemi”, zaowocowały ostatecznie w końcu XV wieku – za panowania Iwana III (ur. 1440, 1462-1505) i Wasyla III (ur. 1479, 1505-1533), którzy likwidując niezależność kolejnych ruskich państw, stworzyli podwaliny scentralizowanego państwa rosyjskiego . W 1451 roku Moskwa zmusiła do sojuszu Twer (który ostatecznie utracił niepodległość w 1485 roku), a około 1454 zlikwidowała udzielne księstwo możajskie i galickie. Od 1456 r. zaczęli rządzić w Wielkim Księstwie Riazańskim namiestnicy moskiewscy, a na początku XVI wieku Riazań formalnie wszedł w skład państwa moskiewskiego. Ten sam los spotkał Psków, który już od 1464 r. znajdował się w zależności od Moskwy, a jego ostateczne podporządkowanie nastąpiło w 1510 r. . W 1471 roku doszło do wyprawy moskiewskiej na Nowogród Wielki, w wyniku której nastąpiła kapitulacja tego grodu, zaś w 1478 r. – jego ostateczne opanowanie. Podporządkowanie Moskwie Księstwa Jarosławskiego miało miejsce w 1463 r., zaś w 1474 r. przyłączona została pozostała część Księstwa Rostowskiego. Od 1470 roku Moskwa podporządkowała sobie ziemie nad Ugrą i Oką, drobne księstwa wierchowskie , ale dopiero w połowie XVI stulecia uzależniono całkowicie suwerenne do tej pory udzielne księstwa będące we władaniu członków rodziny wielkoksiążęcej – kniazia Jurija Uglickiego i jego brata stryjecznego Włodzimierza Staryckiego.

Wychodząc z długiego okresu rozdrobnienia feudalnego (ostatnie księstwo udzielne zlikwidowane zostało w XVI wieku), Rosja wykazała jednak znaczne opóźnienie w porównaniu z innymi państwami europejskimi. Opóźnienie to było przede wszystkim skutkiem – jak już wyżej wspomniałem – najazdu mongolskiego i długotrwałego uzależnienia ziem ruskich od Złotej Ordy, co wywarło znaczny wpływ zarówno na stosunki polityczne, jak i społeczno-ekonomiczne Rusi. Państwo rosyjskie, wprawdzie stopniowo, przekształciło się w monarchię stanową, by następnie – w drugiej połowie XVII wieku przekształcić się w monarchię absolutną.

Krokiem w tym kierunku były reformy Piotra I, które stanowiły otwarcie na kulturalne i gospodarcze zdobycze Zachodu (którym jednak nie brakowało przeciwników, gdyż opór stawiała część bojarów i część duchowieństwa). Zapoczątkowana i utrwalona przez cara Piotra I przymusowa europeizacja kraju wprowadzona na początku XVIII wieku – charakteryzowana niekiedy przez badaczy jako metoda „azjatycka” (stanowcza, brutalna i bezwzględna), która zachowywała i wzmacniała poddaństwo – doprowadziła do dualizmu świadomości Rosjan w stosunku do Zachodu, który balansował pomiędzy podziwem i chęcią naśladownictwa, a pogardą i podkreślaniem rosyjskiej wyjątkowości . Sfery popierające politykę podjętą przez rządzących, dążących do przeprowadzenia gruntownych zmian, należały do mniejszości. Natomiast druga grupa społeczna liczyła na powrót dawnych porządków, uważając „cara-reformatora” za wcielenie „Antychrysta”, nie mogąc pogodzić się z następującymi zmianami. Rosja stanowiła dla nich samoistną kulturę, duchowo bogatszą od zachodniej i pełniącą rolę przywódcy . Strach przed zmianami i postępem wiązał się z archaicznym wyobrażeniem, według którego „nowe” jest czymś pochodzącym z zewnątrz, obcym, a zatem „szkodliwym” dla mieszkańców ziemi ruskiej.

* * *

Obok wielu analogii do instytucji feudalnych, znanych na zachodzie Europy, w Polsce czy w Wielkim Księstwie Litewskim, feudalizm ruski stworzył pewne specyficzne instytucje, określane za pomocą miejscowych terminów, właściwych swojej epoce .

Jak słusznie zauważył Henryk Łowmiański (powołując się na A. Zimina), na Rusi w okresie wczesnośredniowiecznym „władza książęca była jeszcze słaba, nie umiała całkowicie podporządkować sobie wspólnoty; silne były w życiu i prawie cechy wojennej demokracji” , dowodząc tym stwierdzeniem hipotezy o nie uformowanym w zupełności prawie feudalnym, co spowodowane było zapewne społeczno-ekonomicznymi warunkami Rusi tego okresu . Książę i jego drużyna w IX wieku jeszcze się posiadała stałej siedziby, lenno składało się z danin uiszczanych przez wolnych ludzi, a wielki książę sprawował władzę sądową nad swymi poddanymi . Niektórzy badacze przypuszczają, że wasalstwo na Rusi w jej wczesnych okresach rozwoju należy rozumieć jako formę polityczną i wojskową hierarchię, odpowiadającą rozczłonkowanemu charakterowi feudalnej własności ziemskiej i jako hierarchię związaną z systemem drużyn zbrojnych, przy którym wyższa władza wojenna i sądowa należała do właścicieli ziemskich . Inni badacze natomiast negują istnienie przed XII wiekiem struktury polityczno-ustrojowej instytucji określanej mianem „wasalstwo” .

Nakreślony zarys dziejów ziemi ruskiej wprowadza nas w ogólną problematykę feudalizmu. Dają się w nim wyodrębnić zasadnicze pojęcia ściśle charakteryzujące ustrój feudalny. Jako jedną z instytucji przemawiających za takim ustrojem należy wymienić beneficjum identyfikowane z systemem lennym, pochodzącym z państwa karolińskiego, a co najważniejsze – stanowiącym jeden z podstawowych elementów ustroju feudalnego. Na Rusi beneficjum występowało w dwóch formach: jako czasowe nadanie ziemskie, urzędnicze – kormlenije oraz jako beneficjum rycerskie i urzędnicze – pomiestie. Następnym pojęciem typowo feudalnym jest nierozerwalność systemu lennego i systemu senioralnego, łącząca w ten sposób strefę zjawisk społeczno-politycznych i ekonomicznych. Każda senioria ma swego pana, który to z reguły wraz z innymi wielmożami czyli seniorami tworzy w danym społeczeństwie i państwie określoną organizację społeczno-polityczną opartą na zasadach prawnych (gwarantujących im uprzywilejowaną pozycję). System lenny stanowi jedną z klasycznych form organizacji wzajemnych stosunków senior-wasal, ale obok niego w Europie wytworzyło się wiele innych form spokrewnionych – niekiedy w okrojonej formie, przystosowanej do panujących warunków – np. w Rosji powstał system posiadaczy beneficjów, czyli pomieszczików, zależnych bezpośrednio od władcy .

Samo kormlenije, czyli beneficjum urzędnicze nadawane było wyższym urzędnikom państwowym przez władzę zwierzchnią (wielkiego księcia) na czas służby. Obejmowało określony areał zasiedlonej ziemi (włość, miasto), której ludność zobowiązana była do danin (w naturze) oraz różnorakich opłat (pieniężnych) na rzecz kormlenszczika. A. Kijas zwrócił uwagę na poglądy N. Zagoskina, który w swych badaniach dostrzegł formalną odrębność między dwiema pozornie podobnymi do siebie instytucjami feudalnymi: kormlenijem a pomiestiem . Naukowiec rosyjski pisał, iż oba pojęcia są nie tylko nie równoznaczne, lecz przeciwnie istnieje między nimi wyraźna różnica, otóż pomiestie służyło jako zabezpieczenie, gwarantujące wyposażenie osobie sprawującej służbę, natomiast kormlenije wiązało się z samą służbą: „było wynagrodzeniem za służbę”. Różnica ta dotyczyła także i czasu pojawienia się obu tych form. Z kormlenijem – zdaniem Zagoskina – mamy do czynienia już w momencie powstania państwa ruskiego, natomiast system pomiestny wprowadzony został znacznie później . We właściwym sensie tego słowa i po raz pierwszy mówić można o nim dopiero po zrzuceniu jarzma tatarskiego, kiedy to „wywyższone” Wielkie Księstwo Moskiewskie przystąpiło do realizacji swoich zadań – zjednoczenia wszystkich ziem ruskich pod berłem Rurykowiczów moskiewskich .

Badacz radziecki M. Tichomirow rozwinął myśl B. Grekowa zawartą w komentarzach do Prawdy Ruskiej, że znany później system kormlenija – czasowego nadania ziemi na rzecz rycerzy, bojarstwa i innych dostojników, istniał już – pod inną nazwą – w XII wieku . Najstarsze bezpośrednie wzmianki źródeł ruskich o tej formie można odnaleźć w Prawdzie Ruskiej i latopisach. Spotykane w nich terminy milost’, czy pridatok oznaczają według autora właśnie owo warunkowe posiadanie, stanowiąc odpowiednik zachodniego nadania – „beneficjum”.

Takich właścicieli ziemskich, będących kategorią sług dworskich (knjažeskie ljudi), nazywają źródła „miłostnikami” (poprzednicy późniejszych „dworian”). Tichomirow – podobnie zresztą jak S. Juszkow – porównuje „miłostników” z „ogniszczanami”, znanymi z Prawdy Ruskiej, oraz z zachodnioeuropejskimi „ministeriałami” . Miłostnika należy rozumieć w znaczeniu społeczno-gospodarczym jako obdarzonego beneficjum sługę książęcego, a nie jako „ulubieńca książęcego”. Podobnie jak ministeriałowie mogli oni wywodzić się np. z grona koniuchów, kluczników itp. Cały system kormlenija łącznie z jego początkami bez jakichkolwiek obaw można porównać z zachodnioeuropejskim systemem beneficjalnym.

Istnieje teoria, iż system kormlenija istniał na Rusi już od czasów sięgających daleko w przeszłość. Wyraźnych jego początków – udokumentowanych w źródłach pisanych – doszukują się naukowcy w postępowaniu księcia Władimira Swiatosławowicza, który wybrał spośród przybyłych Waregów „mężów dobrych, mądrych”, łaskawie ich obdarzając przez „rozdanie im grodów” , jak również księcia Izjasława, który przybywszy do Kijowa z polską drużyną „posłał Lachów na pokorm” . Doskonałym przykładem kormlenija może być również nadanie na zjeździe w 1096 r. przez księcia Światopełka miasta Terebowl, księciu Wasilkowi, który stał się jego wasalem-lennikiem, zobowiązując się do: „robienia co on zechce” . Kormlenije jako swoista forma wzajemnych stosunków wasal-senior, obejmujących również niższe warstwy społeczeństwa, czyli bojarów, a nie tylko Rurykowiczów dowodzi istnienia ustroju feudalnego na ziemi ruskiej . Prawdopodobnie zasadnie są przypuszczenia, że „kormilstwo” było swoistą formą wasalstwa.

Służba wasalna (jako osobista zależność) była organizowana – zdaniem W. Gardanowa – przypuszczalnie według norm Prawdy Ruskiej. Prawda wzmacniała ustrojową formę dziedziczenia senioralnego i wasalnego – zapoczątkowanego przez wprowadzenie w życie woli księcia Jarosława – które było nastawione na przejmowanie władzy przez braci, którzy zgodnie z prawami dziedziczności byli uważani za znaczniejszych i starszych w rodzie niż synowie. Pomimo tego badacz stwierdził, iż w X–XI wieku równorzędnie z tym „nie istniała forma prawna bezpośrednich powiązań między nadawaniem ziemi i przekazywaniem władzy na jakimś stopniu, dlatego nie można mówić o systemie feudalnym” .

Niezaprzeczalnie zasadniczą i podstawową funkcję władzy państwowej stanowił pobór daniny i kormlenia . Zauważono, że była ona początkowo kontrybucją pobieraną przez zwycięzców od plemion pokonanych, formą podporządkowania i uzależnienia. Co ciekawe, danina zdaniem rosyjskich badaczy „nie była bezpośrednim następstwem wewnętrznych warunków społeczno-ekonomicznych, a czynnikiem porządku zewnętrznego” . Książę ruski razem ze swoim „aparatem państwowym” egzystował głównie dzięki daninom w naturze – kormleniju, którego sama istota wykluczała możliwość stałego przebywania w jednym miejscu. Jedną z metod zbierania daniny było „poludje” – wyjazdy na podporządkowany sobie teren w celu pobierania daniny od ludności zależnej. W latopisach opisujących panowanie księcia Wsiewołoda Jurjewicza dwukrotnie zostało użyte pojęcie: „wielki książę jest w Rostowie na poludju” i „w Perejasławiu na poludju” . Natomiast w opisie dotyczącym księcia Jurija Dołgorukiego w chwili narodzin jego syna Wsiewołoda widnieje wzmianka: „był wtedy nad rzeką Jachroma na poludju”. Tradycyjna danina od męża lub dymu już w pierwszej połowie wieku X nie była jedyną formą świadczeń ponoszonych przez ludność. Relacja Konstantyna Porfirogenety o trybie życia Rusi Kijowskiej informuje nas, iż jesienią archontowie ruscy wyruszali „na poludje” do ziem plemion Słowiańskich będących trybutariuszami wracając dopiero wiosną . Historycy rosyjscy dostrzegają dwuznaczność pojęcia poludje, które jest interpretowane 1) jako forma egzekwowania daniny poprzez objeżdżanie włodarzy podporządkowanych obszarów, jak również 2) danina – czyli korm, która była w tym czasie pobierana .

Forma pobierania daniny świadczy o tym, iż państwo w określonym stopniu miało charakter patrymonialny . Wielki książę uważał je za własność prywatną, natomiast wszyscy jego synowie mieli prawo spadkobierców do dziedziczenia przydzielanych księstw-ojcowizn. Nierozerwalnie z tym związane jest zagadnienie stosunków wasalnych między księciem a poddanymi. Niektórzy badacze rosyjscy przypuszczają, że wasalstwo w dawnej Rusi należy rozumieć jako formę polityczną i wojskową hierarchię, odpowiadającą rozczłonkowanemu charakterowi feudalnej własności ziemskiej i jako hierarchię związaną z systemem drużyn zbrojnych, przy którym wyższa władza wojenna i sądowa należała do właścicieli ziemskich, a nie rolników .

W stosunkach władania ziemią na Wielkorusi pod koniec XV wieku nastąpił zasadniczy przewrót. W wyniku rozwoju własności warunkowej pojawił się system pomiestny, kolejna specyficzna forma rosyjskiej własności ziemskiej. Klasa właścicieli ziemskich podzieliła się od tej pory na dwie kategorie: bojarów – posiadaczy wotczin i ludzi służebnych – pomieszczików . Dokumenty omówione przez Artura Kijasa sugerują, iż idea pomiestia, będąca ruską odmianą instytucji beneficjum, powstała na gruncie rodzimym i była niczym innym jak tylko rezultatem przeobrażeń stosunków społeczno-politycznych, zapoczątkowanych w XIV wieku. Poprzedziło ją rozdawnictwo ziemi – najczęściej w posiadanie dożywotnie, na ściśle określonych przez suwerena prawach.

Pomiestie – stanowiło ziemię nadaną w dożywotnie tylko władanie w zamian za służbę na rzecz księcia – z zastrzeżeniem, iż jest ono uzależnione od jego woli i obejmuje określony okres czasu (przy zachowaniu warunku służby państwowej). Ze źródeł jednoznacznie wynika, iż wzorzec pomiestia wykształcił się na Wielkorusi, chociaż w jego upowszechnieniu trudno nie dostrzec pewnych wpływów bizantyjskiej ideologii państwowej. Było to związane z małżeństwem Iwana III z Zoe Paleolog (12 listopada 1472 r.). Model beneficjum służebnego, szeroko znany w średniowiecznej Europie, zwłaszcza zaś w Bizancjum, gdzie występował pod nazwą pronoia i stąd przeniknął do południowych Słowian (pronija), mógł być wykorzystany przez władców moskiewskich nie tylko w gromadnym wyposażeniu ludzi służebnych, lecz i dalszym doskonaleniu systemu . Na przełomie XV–XVI wieku osiągnął on podstawowe znaczenie w strukturze własności feudalnej na Rusi, zaś nazwa człowieka wyposażonego w pomiestie – pomieszczika, stała się określeniem szlacheckiego właściciela majątku ziemskiego, obowiązującym aż do rewolucji lutowej 1917 roku.

W XV wieku system ten szczególnie szeroko stosowali wielcy książęta moskiewscy, nadając sioła w zamian za służbę rycerską lub dworską. Sprzyjały temu zmiany, jakie nastąpiły w organizacji panów feudalnych – ograniczenie uprawnień bojarskiej seniorii oraz próba związania części klasy feudalnej z interesami dworu. Nowe i ambitne zadania polityczne, jakie stanęły przed Moskwą, wielcy książęta realizować mogli w oparciu o systematycznie wzrastający kontyngent „ludzi służebnych”. Kategorii tej nie konstytuowali jednak wszyscy przedstawiciele klasy feudalnej .

Pomiestia nie wolno było sprzedawać ani też zapisywać w testamencie potomkom. Sioło nadane jako pomiestie stanowiło własność czasową lub dożywotnią. Jeżeli za zgodą władcy przechodziło po śmierci użytkownika na jego syna, to jedynie na zasadzie beneficjum. Rozwój sioła na Rusi, niezależnie od dzielnicy, związany był nierozerwalnie z potrzebami wyższej klasy społecznej i jej politycznymi ambicjami. Zainteresowanie feudałów świeckich i duchownych gospodarstwem własnym wyrażało się między innymi w jego ochronie oraz ciągłym powiększaniu liczby posiadanej ziemi. Świadczy to o tym, jak istotnym czynnikiem było ono w strukturze gospodarczej Rusi w okresie tworzenia się scentralizowanego państwa ruskiego .

Przez cały okres średniowiecza dominującą formą własności na Rusi była alodialna własność bojarska – wotczina, która rozwinęła się w wyniku spontanicznej działalności bojarskiej, poprzez kolonizację ziem należących do wspólnot terytorialnych, bądź uzależnienie wolnych chłopów w następstwie nacisku ekonomicznego i społecznego. Drugim ważnym czynnikiem wzrostu książęcej i bojarskiej wotcziny stały się nadania ziemskie od wielkiego księcia. Ich upowszechnienie i umocnienie związane było natomiast z procesem osłabienia władzy centralnej oraz rozdrobnieniem feudalnym. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż nadania wieczyste, z prawem pełnej własności, stawały się coraz rzadsze .

Twórca scentralizowanego państwa moskiewskiego i protoplasta rosyjskiej potęgi, wielki książę Iwan Kalita, wzory rządzenia czerpał prawdopodobnie bezpośrednio od Złotej Ordy. Między innymi wprowadził on w swoim państwie przejętą od chanów instytucję osobistej, prywatnej zależności pomiędzy sobą jako panującym a jak największą ilością swych poddanych, przede wszystkim książąt z rodu Rurykowiczów. Wyrazem tego był stworzony przezeń typ państwowości oparty na tzw. zakładniczestwie książąt jemu podległych .

Powstanie zjednoczonego państwa podniosło poziom rozwoju gospodarczego ziemi ruskiej, tworząc dla gospodarki feudalnej nowe ramy polityczne. Zasadniczym przemianom uległa w tym okresie także istota posiadłości dziedzicznej – wotcziny – za którą właśnie Iwan Kalita (a w ślad za nim jego następcy, m.in. książę Dymitr Doński ) uznał księstwo moskiewskie, zapisując je synowi – tak też w ślad za nim zaczęli postępować inni ruscy książęta. Istnienie wotcziny – ziemi niepodzielnej i przypadającej zawsze wielkiemu księciu, zapewniało dobrą pozycję władcy moskiewskiemu. Systematycznie powiększana kosztem nowych nabytków była ona jednocześnie zabezpieczona zasadą nienaruszalności i dziedziczności domu Daniłowiczów. Co zaś tyczy się ziem nabytych (niekoniecznie w prawny sposób) przez wielkich książąt do połowy XIV wieku – były one również w testamentach przekazywane następcom jako wotczina, jednak był to proces długotrwały. Dymitr Doński dopiero po upływie pół wieku ośmielił się nabytki swego dziada: Galicz, Biełooziersk i Uglicz, potraktować jako wotczinę . Wasyl I w testamencie przekazał Nowogród Wielki, zdobyty przez niego w początkach panowania . Natomiast książę Wasyl II po opanowaniu Wiatki w 1459 roku zapisał ją w swym testamencie jako wotczinę już dwa lata później, zaś Iwan III zaledwie rok po zdobyciu Tweru nazwał go swą wotcziną . Zmniejszający się w szybkim tempie okres traktowania nabytków jako własności wielkoksiążęcej świadczy o rosnącej sile Moskwy i pewności wielkiego księcia moskiewskiego, wynikającej z jego świadomości o własnym znaczeniu i posiadanym na Rusi prestiżu.

Wotczina (wotczina – otczina) traktowana była jako dziedziczna własność ziemska na Rusi (w skład której wchodziły zarówno przedmioty, ziemia, jak i ludzie) i stanowiła odpowiednik zachodnioeuropejskiego alodium. Tendencja ta doprowadziła do dużego rozrostu wotczin na terytorium ziemi ruskiej. Sama nazwa pojęcia pochodzi od słowa otczina (ojcowizna), będącego określeniem dziedzicznej posiadłości należącej do ojca. Ważnym elementem tego zjawiska był tzw. „udział” (udieł). Była to część otrzymana na mocy traktatu lub nadania w testamencie. Zasadniczą cechą rządzenia wotczinnego stanowiło dziedziczenie udziałów – niekiedy wręcz samodzielnych ziem. Natomiast w wypadku braku spadkobiercy udział powracał do seniora rodu książęcego, pozostając do jego indywidualnej dyspozycji. Przekazywanie „udziałów” i księstw „wotczinnych” według testamentów pojawiło się dopiero w okresie rozkładu i rozdrobnienia feudalnego – jako forma umocnienia wielkoksiążęcych zaborów ościennych ziem, w czym przodowała Moskwa. Nazwa „udział” przybrała do drugiej połowy XIV wieku nowego znaczenia – posiadania na mocy nadania władzy wielkoksiążęcej określonego terytorium. Inną formą podporządkowywania ziem było kupno, czemu niejednokrotnie towarzyszyło naruszanie praw udzielnych .

Znacznemu rozszerzeniu ulegają prawa polityczne właściciela wotcziny, co ma związek ze wzrostem posiadłości ziemskich, będących w posiadaniu feudałów świeckich, jak i duchownych. Rozwój wotcziny wiąże się więc nierozerwalnie z procesem tworzenia się klasy feudalnej, która dla umocnienia i zabezpieczenia władzy zmuszona była powiększać własny potencjał gospodarczy. Wymieniona grupa społeczna począwszy od XI wieku, poprzez zawłaszczanie ziemi należącej do wspólnot terytorialnych, lub też dzięki nadaniom panujących coraz bardziej umacnia swoją społeczną pozycję. Podstaw gospodarczych książąt i bojarów ruskich dopatrywać się zatem należy, od najdawniejszych czasów, w posiadłościach ziemskich i siołach . Znani przedstawiciele radzieckiej historiografii (m.in. B. Grekow, A. Presniakow) pierwsze oznaki prywatnej własności ziemskiej dostrzegali już na przełomie VI–VII wieku, kiedy to doszło u Słowian wschodnich do rozkładu organizacji rodowej i wytworzenia się arystokracji agrarnej, posiadającej własne majątki ziemskie . Powstanie własności feudalnej związane jest z rozpadem ustroju rodowego i wyodrębnieniem się klasy feudalnej, która drogą zawłaszczeń ziemi należącej do wspólnot terytorialnych, a także poprzez zagospodarowywanie „ziemi niczyjej” znacznie rozszerza swoje podstawy majątkowe .

Proces kształtowania się miast wczesnosłowiańskich – jako ośrodków władzy – pod wieloma względami przypominał analogiczne procesy zachodzące wśród innych narodów Europy i Wschodu. Ruś, jak i inne kraje, posiadała średniowieczne miasta feudalne, pełniące niejednokrotnie różne funkcje, m.in. były one ośrodkami rozwoju rzemiosła i handlu, ośrodkami militarnymi, administracyjnymi, kulturalnymi, religijnymi. W życiu społecznym miast na Wschodzie, Zachodzie, jak i w Rosji można zaobserwować podobieństwa wynikające przede wszystkim z pełnionej przez nie funkcji głównego ośrodka polityczno-kulturalnego kraju . Należy tu jednak zaznaczyć, iż istniały różnice między rozwojem miast powstałych w sposób naturalny, a miastami Europy Wschodniej zagrożonymi ciągle przez najazdy koczowników i inne okoliczności. W rozwoju miast ruskich rolę negatywną odegrały zniszczenia spowodowane najazdem tatarskim i długo panującą niewolą. Należy podkreślić, iż do najazdu tatarskiego (niszczącego dorobek kultury materialnej i organizacji miejskiej) rozwój miast ruskich przebiegał w analogicznym kierunku co rozwój miast w Europie zachodniej. Rosyjskie miasta formowały się jako miasta feudalne i stanowiły istotny czynnik ustroju wczesnofeudalnego, wyróżniając się infrastrukturą ogólnego planowania .

Znany badacz Michał Rabinowicz w swej pracy pt. Życie codzienne w ruskim i rosyjskim mieście feudalnym, twierdzi, iż na Rusi miasta powstawały wraz ze społeczeństwem klasowym i dlatego już od zarania miały one wyraźnie feudalny charakter. Już na dawnej Rusi miasto powstawało zazwyczaj jako centrum miejscowego okręgu wiejskiego, bezpośrednio z nim związanego. Wyzyskiwana feudalna wieś była jego środowiskiem rozwojowym i wyciskała bardzo wyraźne piętno na wszystkich aspektach życia miejskiego.

Z ewolucją systemu feudalnego w miastach Rusi włodzimiersko-suzdalskiej związana jest instytucja wiecu, który miał istotne znaczenie w zarządzaniu krajem jako organ ustawodawczy i wykonawczy organizujący miejscowe społeczeństwo. Staroruscy możni dysponowali koniecznymi środkami dla podporządkowania sobie wiecu , co dowodzi, iż w tej dziedzinie nie różnili się oni zbytnio od innych państw europejskich w rozwoju wpływu klasy zamożnej na stosunki polityczno-społeczne.

Centralnym zagadnieniem dotyczącym genezy feudalizmu jest zjawisko wytworzenia się wielkiej własności kształtującej stosunki pomiędzy wasalem a seniorem. Odnotowane przez źródła fakty historyczne sugerują, że we wczesnym średniowieczu jako główny czynnik feudalizacji nie występowali działający osobno możni, lecz ich większe ugrupowania, skupione w głównych ośrodkach politycznych kraju i przy pomocy swych zasobów finansowych sprawujące kontrolę nad resztą społeczeństwa. Przykładem tego w literaturze staroruskiej może być m.in. Powieść doroczna, pozwalająca prześledzić ujarzmienie niektórych plemion przez księstwo kijowskie. Ściągany trybut lub danina – przez nas traktowane jako nierozwinięta forma renty feudalnej – stanowiły jakby ekwiwalent za ochronę i gwarancję bezpieczeństwa mieszkańców .

Powszechnie używane rosyjskie pojęcieobszczina (obščina) określało wspólnotę wiejską, jak również pierwotną formę organizacji społecznej, ukształtowaną na podstawie naturalnych związków rodowych. Tematyka związana z tym pojęciem budziła u wielu historyków bardzo żywe zainteresowanie, niejednokrotnie przekształcające się w burzliwe polemiki. W średniowieczu we wspólnocie rodowej jednostką organizacyjną była wspólnota terytorialna, nazywana inaczej sąsiedzką organizacją ludności (germańska marka), charakterystyczną dla stosunków społecznych panujących na obszarze ziemi ruskiej. Cechy szczególne tej własności (elementy wspólnotowe) zanikają, a rozwój ludności doprowadza do stopniowego pojawienia się nowej formy własności – własności prywatnej. Pojęcie obszczina było używane z punktu widzenia prawno-administracyjnego (jako jednostka administracyjna) równoznacznie z terminem mir. Tę kwestię szerzej rozpatrywał m.in. badacz rosyjski S. Juszkow, który interpretował je przede wszystkim jako „gmina” lub „gromada”. Pod taką postacią określenie wspólnoty funkcjonowało w Rosji dopiero od XV wieku, kiedy to trafiło do tekstu Ruskiej Prawdy krótkiej redakcji . Mir cechuje tradycyjny, patriarchalny układ życia publicznego . Do kompetencji wspólnoty należały przede wszystkim przydział ziemi i jej wykorzystanie, zbieranie środków na potrzeby gminy, organizacja wzajemnej pomocy, rozstrzyganie drobnych spraw spornych . Członków wspólnoty, tzn. niższe klasy społeczne (chłopi lub inaczej smerdowie, chociaż niektóre hipotezy sugerują, iż należy ich traktować jako odmienną grupę społeczną) wiązała zbiorowa odpowiedzialność w kontaktach z państwem i rządzącymi.

W latach czterdziestych XIX wieku słowianofile – a w ślad za nimi inne, późniejsze nurty ideologiczne – uznali wspólnotę (obszczinę) za instytucję rdzennie słowiańską, za podstawę rosyjskiej państwowości, zdolną przeciwstawić się negatywnym wpływom zachodnioeuropejskim, a tym samym ocalić Rosję przed nadciągającą rewolucją mogącą w znaczący sposób zmienić losy narodu rosyjskiego. Zagadnienie obszcziny – chociaż niejasno przedstawione przez słowianofilów – było ich zdaniem związane z początkami ruskiego ustroju i zdecydowanie przeciwstawione zachodnioeuropejskiemu feudalizmowi. Dwaj myśliciele Aleksander Chomiakow i Konstanty Aksakow wysunęli tezę, że wspólnota stanowiła odwieczną, podstawową formę bytu społecznego Słowian wschodnich. Na myśl teoretyczną słowianofilów oddziaływały filozoficzne poglądy zachodnioeuropejskie, w szczególności Johanna Gottfrieda Herdera, wysuwającego teorię o pokojowym , rolniczym charakterze Słowian, jak również Schellinga utwierdzającego istnienie odrębnych cechach narodowych . Ich oponenci: Aleksander Hercen i Mikołaj Czernyszewski, narodnicy lat 60–80. XIX wieku dostrzegali we wspólnocie gotową instytucję społeczeństwa socjalistycznego – wyższego rozwoju ludzkości. Natomiast historyk W. Leszkow sądził, iż „była ona pierwszą organizacją społeczną na Rusi”, pełniącą zapewne funkcje gospodarcze, broniącą swych członków i ich majątku, sprawującą prawodawstwo, sądy oraz egzekucję wyroków. Doszukując się podobieństw Zachód-Rosja w rozwoju społeczno-ustrojowym z uwzględnieniem genezy instytucji obszcziny, należy odwołać się również do socjologicznego punktu widzenia reprezentowanego przez M. Kowalewskiego, który to podnosił jej identyczność z niemiecką marką .

Należy zaznaczyć, iż polityka wobec obszcziny uległa diametralnej zmianie w dobie rewolucji 1905-1907 za sprawą premiera Piotra Stołypina, który pragnął rozwiązać problem związany z kwestią agrarną w Rosji . W celu utworzenia silnej warstwy chłopskiej – właścicieli ziemskich przedsięwzięto reformę rolną, której zadaniem była likwidacja obszcziny, jednak w 1915 roku ze względu na ogólne niezadowolenie zaprzestano przedsiębrać wszelkich kroków w tym kierunku. Obszczina dotrwała aż do końca lat dwudziestych XX wieku, kiedy to wspólnoty zostały zlikwidowane w wyniku masowej kolektywizacji .

Utrzymanie się w Rosji feudalnego w swej istocie ustroju z absolutnym monarchą na czele stanowiło na przełomie XIX i XX wieku rażący anachronizm, gdyż w krajach europejskich następowało przekształcenie ustrojów w konstytucyjne, czemu towarzyszył rozwój gwarancji praw i wolności obywatelskich. Natomiast w Rosji nie była znana jakakolwiek konstrukcja podmiotowych praw publicznych jednostki .

* * *

Dzieje Rosji znamionują specyficzne cechy, jak tajemniczość, nieciągłość, nieokreśloność – w stopniu nie spotykanym u innych narodów. Interpretacja poglądu Rosjan o ekscentryczności losów własnego narodu i państwa podlega zazwyczaj następującemu schematowi: wielowiekowe tatarskie jarzmo i wywodzący się z tej tradycji despotyzm, bizantynizm w sposobie sprawowania rządów, prawosławne chrześcijaństwo i jego starocerkiewno-słowiański język, alfabet cyrylicy i jej modyfikacja grażdanka (początek XVIII wieku), mający wielorakie przyczyny izolacjonizm, naśladownictwo (Rosjanie nie są suwerennymi modelatorami własnego losu), klimat i ogromne terytorium stwarzające poczucie nieograniczonych możliwości – politycznych, gospodarczych, militarnych, jak również problemów z tym związanych .

Z czasem na Rusi stosunki między książętami udzielnymi zaczęto regulować układami, których głównym celem było ustalenie wspólnego kierunku polityki zewnętrznej. W okresie poprzedzającym najazd Tatarów dotyczyły one kwestii obrony suwerenności, a po podboju – przede wszystkim kontaktów z chanem. Stosunki w większości przypadków przypominały więzi pomiędzy wasalem a seniorem, uznające starszeństwo księcia zwierzchniego nad książętami dzielnicowymi. W zamian za nietykalność ich władzy przyrzekają oni wielkiemu księciu posłuszeństwo. Separatyzm książąt udzielnych, podsycany dodatkowo przez miejscowe elity, jak również politykę ościennych ośrodków władzy, tzn. przez Złotą Ordę (równocześnie politycznego zwierzchnika) i Wielkie Księstwo Litewskie, niezwykle utrudniał zmagania zmierzające do ponownego zjednoczenia kraju. Epos rycerski Słowo o wyprawie Igora bardzo konkretnie i dosadnie charakteryzowało zasadnicze motywy postępowania ówczesnych panujących książąt ruskich: „Ustała walka książąt z pohańcami, bo rzekł brat do brata: To moje i to też moje. I zaczęli książęta o małym mówić to wielkie i sami przeciwko sobie zdradę knować” . Narzucanie swej woli, a w późniejszym czasie podporządkowywanie i ostateczne przyłączenie słabszych państewek ruskich do Moskwy wiąże się nieuchronnie z łamaniem suwerenności księstw udzielnych, będących niejednokrotnie samodzielnymi ośrodkami władzy.

Należy tu jednak nieco sprostować kwestię suwerenności księstw ruskich, gdyż istniała tatarska władza, czerpiąca z ziem podbitych daninę – wychody, w tym i z Rusi jako państwa wasalnego. Stopniowa likwidacja odrębnych księstw doprowadza do zepchnięcia dotychczasowych ich władców do rzędu bojarstwa. Najważniejszą rolę wśród organów centralnych sprawowała duma bojarska, w skład której wchodzili „bojarzy wprowadzeni” (wybrani przez księcia), metropolita, wyżsi dostojnicy cerkiewni i członkowie rodziny książęcej. Nieliczni książęta jeszcze buntowali się przeciwko nowym regułom panującym w stosunkach międzyksiążęcych. Nadal stosowali przestarzały sposób liczenia starszeństwa w rodzie. „Miałem już brodę, gdy ty się dopiero urodziłeś – pisał do swego brata Jurija Dołgorukiego poskromiony książę Wiaczesław, starszy syn Władimira Monomacha – a traktujesz mnie jako młodszego” .

Wzajemne stosunki wielkiego księcia moskiewskiego i innych licznych książąt ruskich układały się w rozmaitych i złożonych formach. W źródłach pada najczęściej określenie „braterstwo”, podkreślające wewnętrzną hierarchię, w której wielki książę moskiewski był starszym bratem, a pozostali książęta młodszymi braćmi. Ta forma, wynikająca również z więzi dynastycznej łączącej Rurykowiczów, występowała na zewnątrz w postaci stosunków familijnych, aczkolwiek zawierała treści prawno-polityczne i ideologiczne . „Starszeństwo” sankcjonowało oczywistą przewagę polityczną i prestiż „starszych braci”, a podstawą jego były układy (rjady) zawierane między książętami, hamując kształtowanie się jedności i suwerenności państwa poprzez długie istnienie wschodnioruskiej „rzeszy Rurykowiczów”. Kwestia rjadow była poruszana m.in. przez W. Siergiejewicza, A. Egzemplarskiego i J. Jakowkina, którzy podkreślali umowny charakter dokonujących się powoli procesów integracyjnych.

Należałoby się tutaj przychylić do zdania Wojciecha Peltza, iż ich powolność, a w rezultacie – opóźnienia, wynikały nie tylko z przyjętego modelu stosunków międzyksiążęcych, ale także z faktu, że zwierzchnia władza, pozostająca w ręku chanów, nie była zainteresowana procesami zjednoczeniowymi na Rusi. Klauzula zawarta w 27 artykule z XV wieku o następującej treści: A Ordu znati tobe, velikomu knjazju, a mne Ordu ne znati zawierała zakaz bezpośrednich kontaktów udzielnych książąt z Ordą. Jako przedstawiciel Ordy występował wobec nich wielki książę moskiewski, co dawało mu uprzywilejowane stanowisko. Warto tu ponadto dodać, iż znane są również i układy o przeciwnej treści, które zapewniały prawo bezpośrednich stosunków z Ordą określonym książętom i ich potomstwu. Byli to wasale pierwszego rzędu w przeciwieństwie do wasali drugiego rzędu, bezpośrednio podległych wielkiemu księciu moskiewskiemu.

Za panowania wielkiego księcia Iwana III Srogiego księstwo moskiewskie w związku z coraz bardziej wzrastającymi potrzebami kraju wymagało ukształtowania sprawnej administracji centralnej. U schyłku XV wieku zaczęły powstawać tzw. prikazy – specjalne urzędy resortowe, na których czele stali bojarzy i ludzie służebni. To właśnie oni dołączyli do dawnej grupy bojarskiej, najbliższego otoczenia władcy, którzy oprócz wielkich feudałów (wspomnianych bojarów) za swoje zasługi wobec cara byli obdarowywani (był to więc odpowiednik zachodniego beneficjum rycerskiego) majątkami administrowanymi chwilowo na czas pełnienia przez nich urzędu (tzw. kormlenijami) lub dawanymi im w dożywotnie władanie (tzw. pomiestiami) . Wyodrębnienie się ze społeczeństwa grupy możnych, uposażonych w ziemię było, jak wskazuje na to Henryk Łowmiański, najważniejszym czynnikiem powstania społeczeństwa klasowego i ułatwiało także jego dalszą feudalizację .

Stosunki między głową państwa a klasą służebną uwidaczniają się najbardziej, kiedy członkowie drużyny (wasale) obejmują we władanie ziemię. W tym miejscu należy przypomnieć postać barona Zygmunta Herbersteina, dyplomaty austriackiego i autora jednej z pierwszych rozpraw poświęconych Rosji Rerum Moscovitarum Commentarii, przebywającego tam w 1517 roku, który był zdumiony ogromną i niczym nie ograniczoną władzą książęcą . Królowie francuscy, podporządkowując sobie feudalną szlachtę, wprawdzie nie ograniczali jej praw do ziemi ani nie zmuszali jej do pełnienia służby, ale respektowane były pewne granice. Natomiast wielcy książęta moskiewscy działali w innych, dość specyficznych warunkach społeczno-politycznych.

Okres centralizacji państwa obfitował w wydarzenia polityczne, charakteryzował się ogromnym bogactwem kulturowym, a przede wszystkim ukazywał dążenia poszczególnych książąt dzielnicowych do ustanowienia i umocnienia swej hegemonii na Rusi. Stosunki prawno-polityczne na Rusi, jak również zasady określające byt księstw, były od dawna uregulowane. Znajdowały one swoje odzwierciedlenie w aktach układów zawieranych między książętami (zwanymi dogowornyje gramoty), zachowanych w kancelariach a opartych na ustalonym formularzu. Geneza ich sięga zapewne okresu przedtatarskiego, jednakże akta prawne oparte na tych zasadach, które przetrwały do naszych czasów, pochodzą dopiero z połowy XIV wieku, ale później liczba ich sukcesywnie rośnie. Sugeruje nam to, że od tego czasu przywiązywano większą wagę i znaczenie do stosunków między książętami, a tym bardziej do pozycji, jaką posiadali oni w świecie ruskim . Każde księstwo chcące zagwarantować swój byt i suwerenność, asekurowało się układami wielostronnymi, nie kolidującymi z poprzednio zawartymi, gwarantującymi bezpieczeństwo innym sąsiadom. W wyniku tego powstawały tzw. układy wzajemnego bezpieczeństwa, zapewniające nienaruszalność władzy. W warunkach niestabilności występującej w kraju, częstych sporów terytorialnych, zmagań, jak również wojen między księstwami, układy te nie stanowiły niezawodnego instrumentu kształtowania stosunków politycznych, nie były złotym środkiem na zagwarantowanie bezpieczeństwa. Z tego też powodu książęta zmuszeni byli do wielokrotnego ponawiania układów, zawsze z wyraźnie zaznaczoną i znajdującą się na pierwszym planie intencją dotyczącą przestrzegania zasady nienaruszalności władzy . Systematyczne ponawianie układów między książętami utwierdza nas w przekonaniu o ich dążeniu do ustabilizowania sytuacji na Rusi na drodze wzajemnej współpracy, dzięki czemu utrwalone zostałyby zwyczaje i normy prawne. Podstawowym i jednym z najsilniej akcentowanych argumentów, wspierających zasadę nienaruszalności rządów książąt udzielnych, była dziedziczność domen Rurykowiczów. W okresie przed najazdem tatarskim, gdy dużą rolę odgrywały jeszcze wiece, powołujące niejednokrotnie, jak również odwołujące z tronu książąt, władcy musieli liczyć się z możliwością detronizacji .

Okres moskiewski wprowadził uznaną już powszechnie dziedziczność tronu. Jednak chcąc uchronić swą nienaruszalność władzy i zapewnić ją swoim potomkom, książęta musieli udowodnić wielopokoleniowe rządzenie daną ziemią. Dziedziczenie władzy z pokolenia na pokolenie należało do podstawowych zasad porządku politycznego i własnościowego zarazem we wszystkich księstwach ruskich. Ten zwyczaj prawny był tak silnie zakorzeniony i powszechnie przestrzegany, że w przypadku jego złamania napotykano na potępienie i oburzenie ze wszystkich stron. Zasada ta gwarantowała panującemu utrzymanie suwerenności księstwa i nienaruszalność jego władzy. Prawa do ziemi starano się udokumentować poprzez widniejące w dogowornych gramotach nadania sporządzone przez przodków, które tym samym oficjalnie zapewniały ich spadkobiercom prawo do rządzenia państwem. Wielopokoleniowe władanie ziemią czyniło ją zintegrowaną z rodziną panującego na tym terenie księcia ruskiego. To tłumaczy używane powszechnie w aktach i innych dokumentach formuły po otčine i dedine, dotyczące spraw spadkowych i własnościowych. Gwarantowana nienaruszalność rządów, wynikająca z ich dziedziczności, została wsparta dodatkowo argumentem o równości wszystkich książąt i wzajemnym braterstwie – jest to następny element dotyczący suwerenności udziałów Rurykowiczów . Braterstwo podkreśla równość książąt wobec siebie, dlatego w zawieranych między nimi układach powtarzana była formuła diržati v bratstwe i vo čti, bez obidy, przy czym występowała pewna hierarchizacja „braterstwa”, wyróżniająca spośród książąt „starszych” i „młodszych” braci, co miało ostatecznie ukierunkowane konsekwencje prawne i polityczne. Wynikało z niej istnienie wewnętrznej hierarchii, w której wielki książę moskiewski zajmował pozycję „brata starszego”, a pozostali książęta – „braci młodszych”. Ta forma stosunków międzyksiążęcych zawierała treści prawno-polityczne i ideologiczne . Uznanie przez „młodszego” brata – księcia czyjegoś starszeństwa było aktem wyboru, własnej woli lub przymusu. Te stosunki braterskie, jakkolwiek wywodzące się ze stosunków rodzinnych, były przede wszystkim zasadą kryjącą treści prawno-polityczne i ideologiczne. To „rodzinne powinowactwo” dotyczyło wszystkich bez wyjątku członków dynastii Rurykowiczów, bez względu na stopień pokrewieństwa, różnice wiekowe, pokoleniowe, czy nawet starszeństwo genealogiczne . Zdarzało się niejednokrotnie w aktach zawieranych między książętami, iż sankcjonowały one pewną przewagę polityczną, znaczniejszych książąt, przy pozostawieniu minimum suwerenności ich partnerów, wynikającej ze stosunków braterskich. Książę udzielny w swym księstwie zachowywał większość prerogatyw władcy suwerennego, mimo ingerencji silniejszych władców w dziedzinę jego rządów. Dotyczyło to przede wszystkim władzy administracyjnej, jak i sądowniczej, które pozostawały bardzo długo w kompetencjach książąt udzielnych . Spod kompetencji „brata starszego” wyjęte zostały organizacja i funkcjonowanie polityki wewnętrznej księstwa udzielnego, w przeciwieństwie do polityki zewnętrznej, którą na mocy zawartego układu prowadził książę zwierzchni w imieniu księstwa udzielnego. Dominującą dziedzinę życia przejętą całkowicie przez „brata starszego” na drodze ograniczenia samodzielności „braci młodszych” stanowiła właśnie polityka zagraniczna, w szczególności zaś – kontakty z Ordą. W tak prowadzonej polityce widzimy jej ujemne skutki – mimo osiągniętej na przełomie XV-XVI wieku integracji polityki całej ziemi ruskiej, państwo moskiewskie długo pozostawało jeszcze organizmem wewnętrznie nie zespolonym .

Ówczesne stosunki na ziemi ruskiej w sposób najbardziej widoczny obrazują rządy księcia Wasyla I Dymitrowicza, ocenione przez potomnych jako przeciętne, przy czym ocena ta dotyczy w szczególności zawieranych przez niego układów międzyksiążęcych. W gramotach, zawieranych przez Wasyla I, nie znajdujemy formuły čestno i grozno. Pojęcie čestno oznaczało tylko jednostronną deklarację szczególnej lojalności wobec wielkiego księcia i jego władztwa. Natomiast grozno oznaczało obowiązek udzielenia pomocy militarnej wielkiemu księciu moskiewskiemu na wypadek zagrożenia jego wotcziny przez stronę trzecią . Formuła čestno i grozno podkreślała lojalność księcia udzielnego. Nie zastosował wielki książę moskiewski powyższej formuły w porozumieniach zawartych m.in. ze swymi braćmi – Andriejem i Piotrem, zapewne z tego powodu, gdyż szukał u nich poparcia przeciwko księciu Jurijowi Dymitrowiczowi .

Następny układ między nowymi sojusznikami zawierał klauzulę čestno i grozno, określając pozycję synów księcia Jurija galickiego wobec Wasyla II jako „młodszych braci”, mających za zadanie dopomóc w odzyskaniu, a następnie strzec wotcziny „brata starszego” czyli Wasyla II. Porozumienie przyniosło zdecydowanie większe prawo Wasyla II do tronu i stanowcze poparcie w osiągnięciu tego celu ze strony młodszych synów Jurija galickiego .

Klauzula čestno i grozno, zawarta w układach księcia moskiewskiego ze słabszymi partnerami, zobowiązywała ich do dodatkowej gwarancji nienaruszalności wielkoksiążęcej władzy . Pierwszą umową, posiadającą tego typu formułę, zawarto w latach 1433–1434, kiedy to Wasyl II ponownie zasiadł na tronie wielkiego księcia i władał Moskwą. Wtedy to moskiewskiej wotcziny przyrzekali strzec jego stryjowie – Jurij i Konstantin oraz stryjeczni bracia – Iwan Andriejewicz możajski, Michaił Andriejewicz wieriejski i Wasyl Jarosławowicz sierpuchowsko-borowski. Prócz ostatniego z książąt, posiadającego słabą pozycję w świecie ruskim, pozostali uchylili się od przyjęcia tego warunku, gwarantując jedynie nie nastawać na dziedzictwo księcia Wasyla II . Umowa jako akt prawny jest jedną z najstarszych i najbardziej podstawowych form porozumień społeczno-politycznych. Zawarcie jej prowadziło do zaistnienia wzajemnego stosunku opartego na współpracy układających się stron i jednocześnie do pewnych zależności, ustępstw i innych wynikających z niej konsekwencji .