• Myśliciele epoki Oświecenia w Rosji wobec form feudalizmu rosyjskiego

Pierwszym z grona wybitnych przedstawicieli historiografii rosyjskiej epoki Oświecenia stał się Wasilij Nikiticz Tatiszczew(1686-1750) znany wśród współczesnych jako znakomity historyk, geograf, etnograf, filozof i działacz polityczny. W swoim wielkim dziele opisującym przeszłość Rosji pt. Istorija Rossijskaja ot samych drevnejšich vremen (Historia rosyjska od najdawniejszych czasów, 1719-1739), dokonał on pierwszej próby syntezy procesu dziejowego Rosji. Praca ta pozostała dziełem nieukończonym pomimo kilkunastoletniej pracy nad nim .

Przez całe swoje życie Tatiszczew pełnił służbę państwową, sprawując funkcje wojskowe (1704-1717), misje dyplomatyczne (w Gdańsku w roku 1717 i Szwecji w latach 1724-1726), a następnie w życiu gospodarczym kraju (m.in. w latach 1734-1739 przebywał w Jekaterynburgu i Samarze jako główny zwierzchnik kopalni uralskich, syberyjskich i kazańskich, a w latach 1741-1745 jako gubernator w Astrachaniu).

Badania naukowe rozpoczął on w 1719 roku, gdy na polecenie cara Piotra I podjął się opracowania geograficznego opisu Rosji z mapami. Tatiszczew w opisie geograficznym Rosji podniósł kwestię położenia jej na granicy Europy i Azji, ale nie dokonał głębszej analizy tego problemu, nie przeciwstawiając Wschodu Zachodowi. W tym też czasie zainteresował się on dziejami Rosji, co zaowocowało w 1740 r. przygotowaniem przez niego do druku odnalezionej Ruskiej Prawdy i Sudiebnika 1550 g. s dopołnitielnymi ukazami. Zostały one zamieszczone w pracy Drevnie zakony, która ukazała się już po jego śmierci .

Zainteresowania badacza koncentrowały się głównie wokół syntetycznego ujęcia dziejów Rosji, zaś myślą wiodącą dzieła była negacja teorii całkowitego uzależnienia powstania ustroju i państwowości od Normanów. Spowodowało to pewnego rodzaju zamieszanie światopoglądowe, mobilizując potomnych do głębszego przeanalizowania tego aspektu. W swej Historii rosyjskiej Tatiszczew odbiegał od ogólnie przyjętych poglądów panujących wówczas w Akademii Nauk w Petersburgu (powołanej przez cara Piotra I w 1724 roku) – w większości składającej się z cudzoziemców .

Praca Tatiszczewa pod względem formy wykładu nie różniła się wprawdzie od dawnych kronik-latopisów, jednak w rzeczywistości wyznaczała nowy etap badań historycznych w Rosji. Pod wpływem stylistyki latopisarskiej dzieło zachowało wypowiedzi bardzo formalne, pozbawione było wartości refleksyjnej , jednak – co było najbardziej znamienną i istotną cechą historiografii rosyjskiej XVIII wieku – cechowało je zerwanie z narracją w duchu historii świętej, co przejawiało się przede wszystkim w dążeniu do unikania naiwnej sakralizacji dziejów.

Dzieło Tatiszczewa zawierało pochwałę silnych rządów w państwie. Badacz wiązał potęgę kraju z monarchią absolutną, doszukując się jej początków w zamierzchłych czasach Rusi Kijowskiej. Rządy arystokracji rodowej – według badacza – prowadziły zawsze do osłabienia, a nawet upadku państwa rosyjskiego i podporządkowania go sąsiadom: Tatarom lub Litwinom. Tatiszczew uważał, iż po śmierci księcia Mścisława pozycja wielkiego księcia straciła swoje znaczenie i prestiż jako nadrzędnego władcy, natomiast książęta udzielni przeciwnie – zdołali zwiększyć siłę i umocnić się, doprowadzając do coraz głębszego rozłamu wewnętrznego na całej Rusi. Tatiszczew podkreślał, iż zaistniały rozpad feudalny stwarzał dogodne warunki dla najazdów ze strony książąt litewskich, jak również plemion koczowniczych, z których ostatnie doprowadziły do ustanowienia nad Rusią tatarskiego panowania. Jedynie w Nowogrodzie Wielkim i Pskowie – dzięki ich usytuowaniu geograficznemu, nie sprzyjającemu wyprawom mongolskim – mogły wykształcić się „demokratyczne rządy” – tak nazywa Tatiszczew republiki bojarsko-kupieckie. Mieszkańcy pozostałych terytoriów z kolei stopniowo pogrążyli się w przesądach, zabobonach i niewiedzy, co doprowadziło – przez dłuższy czas istnienia takiej sytuacji – do ogromnego zacofania, rozłamu i samowoli w kraju . Sprawcą powrotu samorządności, porządku i ładu na Rusi – według Tatiszczewa – był wielki książę Iwan III Srogi (ur. 1440, 1462-1505), władca księstwa moskiewskiego, dążącego do sprawowania roli hegemona na ziemi ruskiej.

W swej Historii rosyjskiej Tatiszczew – jako historyk oświeceniowy – starał się odpowiedzieć na większość postawionych sobie pytań w sposób przemyślany i racjonalny. W kwestii genezy państwa ruskiego jako twórcę uznawał Ruryka, a negował Normanów, doszukując się zarazem początków pochodzenia państwowości w teorii rodowej, która doprowadziła do rozwinięcia się władzy z rodzimej tradycji w wyniku naturalnej ewolucji .

W opublikowanym w 1770 r. polemicznym tekście Antidot , którego autorstwo przypisywane jest Katarzynie II, po raz pierwszy w rosyjskiej literaturze historycznej idea równości Rosji osiemnastowiecznej i pozostałych państw europejskich rozwinięta została w założeniu o jedności ich procesu dziejowego począwszy od IX w. do 1596 r. W napisanym po francusku historyczno-politycznym dziele pt. Antidot ukazano swoistą kwintesencję ówczesnego nacjonalizmu i konserwatyzmu politycznego panującego w Rosji. Caryca Katarzyna II rozwinęła ideę europejskiej przynależności i równości Rosji z krajami zachodnioeuropejskimi (przede wszystkim z Francją) pod względem panującego ustroju społeczno-politycznego.

Ustanowiona w dziele jedność historycznego procesu Rosji z innymi krajami europejskimi miała ogromne znaczenie w rozwoju ruskiego społeczeństwa i historycznej myśli drugiej polowy XVIII wieku. Wizerunek Rosji jako kraju kwitnącego, w którym praworządność jest w wielkim poszanowaniu, a rosyjski chłop pańszczyźniany żyje o wiele lepiej niż chłop francuski utwierdzały w tym przekonaniu . Zgodnie z tą koncepcją jedynym momentem, gdy Rosja przestała rozwijać się jak pozostałe kraje Europy był okres Wielkiej Smuty, której skutki odczuwalne były aż do reform cara Piotra I.

W rozprawie Antidot w formach ustrojów państwowych dostrzeżone zostało znaczne podobieństwo między systemem pomiestnym w Rosji i lennym – istniejącym w Europie. Ta, oparta na badaniach historyczno-porównawczych koncepcja, stała się teoretyczną podstawą ideologii wprowadzonej przez władzę. W średniowiecznej Rosji istniały dwie formy feudalnej własności: wotcziny i i pomiestia , które w dziele Antidot dostrzeżone zostały w okresie panowania księcia Władimira Swiatosławowicza. Analogiczne instytucje – zdaniem autora dzieła – były charakterystyczne dla średniowiecznej Francji. Należy jednak zwrócić uwagę na nieścisłości terminologii, użytej w Antidot – w tekście oryginalnym, napisanym po francusku, pojęcie kluczowym jest apanaż , który – w odniesieniu do związków międzyludzkich – zawiera więcej treści niż udział.

Spośród rosyjskich badaczy feudalizmu rosyjskiego należy podkreślić rolę profesora prawa Uniwersytetu Moskiewskiego, Siemiona Jefimowicza Diesnickiego (ok. 1735-1789). Ze względu na swe poglądy był on traktowany jako pionier postępowych idei filozoficznych i społecznych, polemizujących z tradycyjnymi koncepcjami praw natury. W swych studiach wyróżnił on cztery stadia współżycia społecznego: myśliwskie, pasterskie, rolnicze oraz handlowe, które uznał za najwyższe stadium ewolucji . Kwestię feudalizmu potraktował w kontekście idei ekonomii politycznej i prawa, co nadało jego pracy szczególne właściwości. Tezy Diesnickiego w kwestii rządów feudalnych były bliskie koncepcjom historycznym przedstawicieli Oświecenia francuskiego. Pojawienie się feudalizmu rozpatrywał on nie w aspekcie politycznym, lecz jako skutek znacznego rozwoju stosunków społecznych i własności – od społeczeństwa pierwotnego, poprzez hodowlany ustrój pasterski, do społeczeństwa ziemiańskiego z odpowiednimi formami własności. W ostatnim stadium socjalnego rozwoju pojawia się, zdaniem Diesnickiego, prawo pełnej własności. Diesnicki dostrzegał związek feudalnego zarządzania z rozwojem własności ziemskiej. Sądził on, iż problem feudalizmu był kwestią oczywistą, gdyż każda własność przynosiła korzyści, z tego też względu ukierunkował się na problematykę związaną z despotyzmem. Przeprowadzone przez Diesnickiego badania prawno-historyczne miały na celu potwierdzenie istnienia feudalizmu na ziemi ruskiej. Przypadał on na pierwsze wieki istnienia państwa ruskiego, jednak badacz ten nie potrafił w sposób precyzyjny określić etapów w jego rozwoju na tych terenach . Ponadto u Diesnickiego dostrzega się bagatelizowanie, a nawet niezrozumienie samej istoty feudalizmu w Rosji, co uwidoczniło się w marginalizacji problemu – badacz ten wymienił jedynie 15 spośród wszystkich znaczniejszych rosyjskich rodów arystokratycznych jako te, które tworzyły strukturę feudalną .

Inny myśliciel rosyjski – Wasilij Wasiljewicz Kriestinin (1729-1795) w pracy pt. Istoričeskie načatki o dvinskom narode drevnich, srednich, novych i novejšich vremen (Sankt Petersburg 1784) doskonale określił pochodzenie współczesnego mu rosyjskiego dworiaństwa, wiążąc je z pierwszymi „rurykowymi mężami”, którym po podporządkowaniu ziemi ruskiej rozdawano grody i ziemie . Kriestinin pragnął uzmysłowić swoim współczesnym specyfikę średniowiecza poprzez przeciwstawienie charakterystycznych cech ustroju i struktury państwowej Rusi w IX i XVIII w. Sądził on, iż mężowie Ruryka otrzymywali w zarządzanie obszar ziemi z leżącymi na niej grodami. Jednak i on – podobnie jak Diesnicki – według S. Peszticza – nie wypowiedział się ściślej na temat stosunków społeczno-ekonomicznych w Rosji .

Rosyjski książę Michał Michajłowicz Szczerbatow (1733-1790), historyk i pisarz polityczny, będąc zarazem ideologiem reprezentującym starą szlachtę rodową, również poświęcił wiele uwagi dziejom ruskim. Swoje spojrzenie na historię Rosji zawarł on w siedmiotomowym dziele Istorija Rossijskaja ot drevnejšich vremen – Historia rosyjska od czasów najdawniejszych (1770-1790), doprowadzając dzieje kraju do 1610 roku, przy czym należy podkreślić, iż Szczerbatow – dzięki sprawowanej funkcji oficjalnego historiografa imperium – w swej pracy jako pierwszy w rosyjskiej historiografii szeroko korzystał z dokumentów urzędowych. Starał się on rozwinąć ideę społeczeństwa elitarnego, w sposób szczególny podkreślając rolę arystokracji, która mogła ograniczyć rozprzestrzeniające się szybko samodzierżawie. Twierdził on, iż dawni książęta i carowie rosyjscy rządzili wspólnie z bojarstwem, przy zachowaniu ścisłej współpracy. Przy tym bardzo negatywnie ocenił on przeniesienie stolicy Rosji ze starej, bojarskiej Moskwy do Petersburga, ucieleśniającego wszechwładzę biurokratycznego absolutyzmu.

W swej krytyce reform cara Piotra I, w niezwykle ostrej i wszechstronnej analizie zagadnienia „starej” i „nowej” Rosji, książę Michał Szczerbatow był do pewnego stopnia poprzednikiem dziewiętnastowiecznego ruchu słowianofilskiego, chociaż Walicki dowodzi, iż jest to raczej tylko formalne podobieństwo, często mylące i zawodne. Porównanie go ze słowianofilami jest prawdopodobnie złudne, gdyż nie przeciwstawiał on Rosji i Europy, a jego poglądy na prawo i formy ustrojowe były wyraźnie zachodnioeuropejskie, jak najbardziej oświeceniowe, dalekie od słowianofilskiego romantyzmu i idealizacji ludu . Należy jednak zaznaczyć, iż jako obrońca feudalizmu wyznający „historyczny idealizm”, Szczerbatow był oczywiście myślicielem mniej „oświeceniowym” niż np. Nikołaj Iwanowicz Nowikow (1744-1818) . Szczerbatow głosił pogląd, iż despotyzm nie jest w Rosji odwieczną, tradycyjną formą rządów. Dawni książęta i carowie rosyjscy rządzili wspólnie z bojarstwem, a ścisłe wzajemne przestrzeganie sojuszu cara z bojarami było głównym czynnikiem nieustannego wzrostu potęgi rosyjskiej.

Szczerbatow oprócz prac historycznych pisał także teksty publicystyczne m.in. szkic pt. Rassuždenie o povreždenii nravov v Rossii – Dyskusja o zepsuciu obyczajów w Rosji (1786-1789), w którym to ostro krytykował on stosunki panujące w Rosji rządzonej przez Katarzynę II. Szczerbatow porusza w nim także kwestię charakteru plemion pierwotnych odznaczających się cechami takimi, jak: poszanowanie istniejących praw i obyczajów, mocna więź rodzinna, solidarność społeczna, nieugiętość ducha i gotowość ponoszenia ofiar dla dobra wspólnej sprawy. Mimo iż był on gorliwym obrońcą poddaństwa i pańszczyzny, pochwalał również pierwotny egalitaryzm społeczeństw pierwotnych (łącznie z zasadą wspólnego podziału dóbr), zastrzegając jedynie, że rozwój cywilizacji nie pozwala na ich utrzymanie, zakłada bowiem zróżnicowanie społeczne . Szczerbatow zasłynął przede wszystkim jako chwalca Rusi przedpiotrowej, krytycznie oceniający jej gwałtowną europeizację.

W swych poglądach Szczerbatow był przeciwnikiem silnej i niezależnej władzy wielkich książąt. Był stronnikiem monarchii ograniczonej szlachecko-arystokratycznymi instytucjami i mocno zakorzenionymi w niej prawami. Za twórcę państwa rosyjskiego Szczerbatow – podobnie jak Tatiszczew – uważał księcia Iwana III, który zlikwidował niezależność ruskich księstw, a ponadto doprowadził do oswobodzenia z poddaństwa od tatarskich chanów. Widział on tutaj całkowitą współpracę monarchii z arystokracją, sojusz tych dwóch organizmów . Historia Rosji, jak twierdził badacz, przebiegała według odpowiedniego dla tradycyjnej monarchii schematu feudalnego, w szczególności zaś dotyczy to panowania Ruryka i Olega, którzy, podbiwszy ziemie, „wprowadzili oczywiście samodzierżawie i nieograniczoną władzę, nie zakazując wieców, ale tak rzadko zezwalali im się zbierać, że i one zbierały się tylko kiedy nastąpiła jakaś nadzwyczajna sytuacja”. Należy zaznaczyć, iż Szczerbatow preferował samowładztwo ucieleśnione w osobie monarchy, skupiającego w swych rękach władzę, lecz – co ważne – współpracującego z arystokracją. Przyznawał również, że dworiaństwo (przodkowie rosyjskiej arystokracji wywodzący się od Ruryka) istniało we wszystkich państwach, tak w przeszłości jak i w nowych czasach. Dworianie – jak pisał Szczerbatow – otrzymywali ziemię za służbę na podstawie pomiestnego i wotczinnego prawa władania ziemią. Badacz sugerował brak instytucji feudalnych na Rusi oraz poddał wątpliwości istnienie tej formy społecznej na ziemi ruskiej, gdyż według niego feudalizm powstał na skutek wojennego zapotrzebowania państwa i umocnił się w całej Europie dzięki polityce rozdawania ziem przez władcę swym wasalom. Jednak w Rosji, jak przypuszczał badacz, struktura stosunków feudalnych nie występowała. Należy tu jednak dodać, iż Szczerbatow brał pod uwagę ewentualność naśladowania wzorców państw zachodnich przez książąt ruskich, dopuszczając tym samym możliwość występowania w Rosji pewnych elementów struktury feudalnej (występujące podobieństwa zachodnioeuropejskiego beneficjum i ruskiego pomiestia) . Jednakże Szczerbatow ograniczył się jedynie do określenia początku systemu pomiestnego (w końcu XV wieku), nie łącząc go z historią kraju .

Kolejny z rosyjskich historyków oświeceniowych – Michaił Michajłowicz Spierański (1772-1839), znający prace m.in. Woltera, wystąpił z propozycją zreformowania ustroju politycznego państwa rosyjskiego, aby mogło ono nadążyć za rozwojem społecznym Europy. Z tego względu ten działacz państwowy w swej pracy O korennych zakonach gosudarstva (1802) – O zasadniczych prawach państwowych* zwraca się ku historii Rosji w celu wyjaśnienia pochodzenia różnic stanowych występujących w średniowiecznym społeczeństwie rosyjskim. Jednocześnie przeprowadza on konfrontację struktur społecznych w Rosji i na Zachodzie. Badacz porównał grupę zajmującą wyższe szczeble społeczeństwa rosyjskiego (bojarów) – ze względu na pełnione przez nich stanowiska wojskowe i państwowe, jak również majątek – z zachodnioeuropejskimi wielmożami (grafami, margrabiami, baronami). Dworianie – według badacza – stanowili w Rosji niższą od bojarów warstwę społeczeństwa (wasali) mającą do dyspozycji „niewielkie pomiestia” , co – jego zdaniem – dobitnie świadczy o istnieniu w Rosji głównych czynników ustroju feudalnego występującego w całej średniowiecznej Europie. Spierański utrzymywał, iż system feudalny, jako system polityczny był władzą samodzierżcy, ograniczoną jedynie przez jej podział, który jednak wpłynął na osłabienie systemu politycznego, w szczególności – władzy centralnej, pozostając podstawą systemu feudalnego. Według badacza ziemia ruska nie była w rozwoju społecznym odmienna od pozostałych krajów europejskich, gdyż w okresie scalania państwa i wraz ze wzrostem znaczenia władzy zwierzchniej, dostrzega się w historii Rosji zjawisko powstań antyfeudalnych .

Za najtęższy umysł rosyjskiego Oświecenia uważany był Nikołaj Michajłowicz Karamzin(1766-1826), historyk, pisarz – przedstawiciel rosyjskiego sentymentalizmu, a przede wszystkim autor dwunastotomowego dzieła Istorija gosudarstva Rossijskogo – Historia państwa rosyjskiego (1816-1829), w którym historia kraju doprowadzona została do początku XVII wieku, a które dzięki plastycznej i barwnej narracji zyskało dużą popularność w Rosji.

Badacz w swych pracach reprezentował idee konserwatyzmu szlacheckiego, pozytywnie wypowiadał się on na temat samowładztwa w kraju, jednocześnie krytykując jego nadużycia. Do umocnienia się nacjonalistycznych tendencji w światopoglądzie Karamzina przyczyniła się prowadzona przez Rosję wojna z Napoleonem – uważanym przez Rosjan za wielkiego uzurpatora i spadkobiercę rewolucji francuskiej.

Wyrażając nastroje towarzyszące tym wydarzeniom, Karamzin napisał memoriał O drevnej i novoj Rossii v ee političeskom i graždanskom otnošenii (1811) – O starej i nowej Rosji, zawierający refleksję nad historią Rosji oraz odważną krytykę polityki rządu rosyjskiego . Przewodziła temu idea zbawienności samowładztwa oraz konserwatywnie rozumiana idea ciągłości historycznej, wymierzona przeciwko wszelkiemu ustawodawstwu, które nie wyrasta z tradycji narodowej, lecz bierze za punkt wyjścia przesłanki teoretyczne albo wzory obce. Stara Ruś, Ruś Kijowska – według Karamzina – była nie tylko potężnym, lecz również najbardziej oświeconym państwem średniowiecznym. Cechowało ją współistnienie silnej władzy książęcej (pochodzenia normańskiego) z instytucjami „republikańskimi” w postaci rdzennie słowiańskich wieców ludowych. Ustrój ten nie zapobiegł jednak rozszerzaniu się ogólnoeuropejskiego zła – podziałowi dzielnicowemu, który osłabił siłę Rosji i był powodem jej uległości wobec Tatarów. Autor jako sentymentalista cenił wartości indywidualistycznej postawy oraz izolacji Rosji. Potępiał dążenia arystokracji do uzyskania jak największego wpływu na rządy, uważając zarazem za niebezpieczne kierowanie się monarchii rosyjskiej w stronę despotyzmu, reprezentowanego m.in. przez Iwana IV Groźnego . Przesadna, gwałtowna europeizacja – zdaniem Karamzina – osłabiła uczucia narodowe. Do tej pory Rosjanie nazywali cudzoziemców „niewiernymi”, przekonani byli, że „święta Ruś” jest pierwszym i najważniejszym państwem na świecie, ich naród nie potrzebuje nowych praw: „Rosja istnieje już około tysiąca lat nie jako dzika horda, lecz jako wielkie państwo, a mimo to wciąż mówi się nam o reformach i nowych ustawach, jakbyśmy dopiero co wyszli z lasów Ameryki” . Okcydentalizm Karamzina wyrażał się w przekonaniu, że „droga wykształcenia czy oświecenia jest jedna dla narodów” i że „wszystkie nią podążają, jeden za drugim”, jednak mimo tego nie mógł się on pogodzić z naśladownictwem innych narodów przez Piotra I. Zdaniem Karamzina Rosja utraciła swe moralne oblicze. W jednym z listów pisał on: „Myśmy nie tacy, jak brodaci przodkowie nasi: tym lepiej! Nieokrzesanie na zewnątrz i wewnątrz, ciemnota, próżniactwo, nuda były ich udziałem, nawet gdy należeli do najwyższego stanu (...) Wszystko, co narodowe, niczym jest wobec tego, co ludzkie. Najważniejsze to być ludźmi, a nie Słowianami”. We wcześniejszym opowiadaniu Natal’a bojarskaja doč’ – Natalia, córka bojarska z 1792 roku Karamzin mówił zupełnie inaczej o „brodatych przodkach”: „Któż z nas nie wspomina z miłością owych czasów, kiedy Rosjanie byli Rosjanami; kiedy odziewali się we własny strój, kroczyli po swojemu ...” .

Karamzin znakomicie znał koncepcje zachodnioeuropejskich oświeceniowców, jak również rosyjską ideologię „oświeconego absolutyzmu”. Badacz rozpoczął pracę nad Historią państwa rosyjskiego w 1804 roku, kiedy Rosja brała udział w walkach z Napoleonem, co niezaprzeczalnie wywarło ogromny wpływ na jego ujęcie historii ojczystej, który wyraził się w przeciwstawieniu historii Rosji i Europy zachodniej.

Karamzin, podobnie jak Szczerbatow i w późniejszym czasie S. Sołowjew, przedstawił stosunki feudalne jedynie na tle dziejów państwa rosyjskiego, nie poświęcając temu zagadnieniu dogłębnej analizy . Należy jednakże zaznaczyć, iż podobnie jak August Ludwig Schlözer badacz ten potwierdzał informację dotyczącą nadań ziemskich na Rusi swym towarzyszom przez Ruryka .

W Przedmowie do Historii państwa rosyjskiego Karamzin podzielił dzieje Rosji na trzy etapy: starszy (okres rozdrobnienia) – od Ruryka do Iwana III, średni (okres samowładztwa) – od Iwana III do Piotra I, nowy (zmiany obyczajów) – od Piotra I do Aleksandra I, czyli do czasów sobie współczesnych (odrzucił w ten sposób periodyzację proponowaną przez Schlözera) . Z ujęcia dziejów przedstawionego przez Karamzina można wywnioskować, iż założenie monarchii Rurykowiczów nastąpiło w 864 r., kiedy to Ruryk podporządkował południowe ziemie ruskie pod swoje zwierzchnictwo . W taki oto sposób badacz ten rozpowszechnił koncepcję samodzierżawnej monarchii rosyjskiej, zaś teoria normańska zyskała w jego ujęciu nowy wymiar i znaczenie. Jednocześnie nie przeciwstawił on feudalizmowi samodzierżawia, jak postępowali poprzednicy. Według niego właśnie z samodzierżawia wytworzona została struktura ustroju państwa rosyjskiego. Karamzin uważał, iż Ruryk, dysponując niekwestionowaną władzą, mógł w pełni dysponować zdobytą ziemią ruską, rozdzielając ją pomiędzy najznamienitszych spośród grona swych wojów. Tym samym teoria normańska służyła także do wyjaśnienia systemu politycznego występującego na Rusi Kijowskiej, tj. znaczenia udziałów w systemie feudalnym, który funkcjonował od panowania Ruryka do Iwana III . Koncepcja ta była szeroko rozpowszechniona w rosyjskiej nauce od XVIII do początku XIX wieku.

W odróżnieniu od słowianofilów Karamzin nie wątpił w istotę poddaństwa chłopów. Zniesienie poddaństwa przede wszystkim nie leżało w interesie samych chłopów, łączyłoby się bowiem z ich wywłaszczeniem. To, że cała ziemia prawnie należy do szlachty, było w oczach Karamzina faktem nie podlegającym dyskusji .

Według opinii J. Rogoskiej Karamzin w swych dziełach ujmuje historię jako łańcuch zdarzeń połączonych jedynie sztuczną motywacją psychologiczną i więzią stylistyczną . Jednak nie ulega wątpliwości, iż jak na ówczesne możliwości historyk ten w swojej Historiipaństwa rosyjskiego bardzo sumiennie starał się wykorzystać wszystkie dostępne źródła, dzięki czemu dzieło jego znacznie przewyższa wszystkie poprzednie pod względem zawartości informacji historycznej.

Karamzin nie należał do zwolenników demokratyzmu, dając temu wyraz w swym dziele, które można nazwać z tego względu „bojową apologią samowładztwa”, cieszącą się jednak dużym uznaniem . Ustanowienie samowładztwa powołało niejako naród do życia, stąd – uzupełniając swoje wywody dodatkowymi argumentami – Karamzin wnioskował o „zbawczości” silnej władzy monarszej dla Rosji . Dawał on do zrozumienia (m.in. poprzez stwierdzenie, iż „historia należy do cara”), że dzieje narodu rosyjskiego rozpoczynają się wraz z początkami panowania dynastii Rurykowiczów. W wyniku rozdrobnienia na mniejsze państewka dochodzi do zacofania cywilizacyjnego państwa, Ruś nie jest w stanie dotrzymać kroku Europie zachodniej. Uratować Ruś – według Karamzina – mogła jedynie silna, przywrócona do łask monarchia. Karamzin wyznaczał szczególną rolę władcom moskiewskim w historii państwa rosyjskiego, w szczególności zaś osobie Iwana III – niepowtarzalnego bohatera ruskiego. Przedstawiał go na szerokim tle wydarzeń o ogólnoeuropejskim historycznym znaczeniu, świadczących – z jego punktu widzenia – o stopniowym umacnianiu się w rządach Europy dążeń zmierzających do powstawania monarchii narodowościowych .

W swej pracy badacz wnikliwie zgłębił złożoność sytuacji politycznej na obszarze dawnej Rusi, co ważne – uwzględniając różnicę między rządami wielkiego księcia kijowskiego i moskiewskiego (której nie dostrzegał np. Tatiszczew), twierdząc jednocześnie, iż wymienieni książęta posiadali nieograniczoną i dziedziczną władzę. Likwidację rozdrobnienia feudalnego i tworzenie jednego scentralizowanego państwa Tatiszczew określił po prostu jako przywrócenie dawnej monarchii z sytuacją polityczno-ustrojową włącznie. Karamzin przyjął ogólny schemat spojrzenia Tatiszczewa na ten problem historyczny, lecz charakteryzując władzę, rozróżnił jej dwa typy: monarchię jednowładzy i samowładzy. W pierwszym wymienionym typie monarchii badacz wyróżnił jako cechę najistotniejszą rozpowszechnienie systemu udzielnego, w którym władca występuje jako naczelnik książąt, bez dążeń do władzy absolutnej. Pod drugim pojęciem rozumiał on taki ustrój polityczny, w którym system feudalny nie występował, zaś nieograniczoną władzą cieszyła się monarchia, ale we współpracy z arystokracją. Właśnie za tego typu systemem opowiadał się Karamzin, w zupełności popierając władców dążących do niego, bez względu na środki, jakie wykorzystywali oni dla osiągnięcia zamierzonego celu.

Karamzin doszedł ostatecznie do wniosku, iż system udzielny należy nierozerwalnie do ustroju feudalnego. W tej kwestii podążył on tokiem myślenia za Bołtinem, nie zaś za Tatiszczewem i Szczerbatowem (mimo iż w znacznym stopniu korzystał z wykładu Szczerbatowa) . Jednak w odróżnieniu od Bołtina, Karamzin nie przyznał i nie potwierdził w swej pracy związku feudalizmu rosyjskiego z występującym na Zachodzie posiadaniem ziemi. Pozostał on z nim zgodny jedynie w kwestii, iż monarchia w dowód wdzięczności wynagradzała ziemią wielmoży, bojarów i swych ulubieńców, ci natomiast rządzili nią jak prawdziwi książęta udzielni.

Oceniając charakter ustroju feudalnego, Karamzin przyznał, że system udzielny nie był czysto ruskim zjawiskiem, lecz cechą wspólną wszystkich krajów Europy, m.in. tych, gdzie „gospodarzyły narody niemieckie”. Karamzin przyznał, że ten system udzielny, który zaistniał na Rusi, nie był tylko rezultatem bezsensownej i nierozważnie prowadzonej polityki, lecz zgodny był z okolicznościami i duchem czasu. Ponadto twierdził on, iż w omawianym okresie rozległość terytorialna państwa, słabe więzi pomiędzy jego poszczególnymi częściami, a przede wszystkim najazdy plemion koczowniczych, zakończone ostatecznym podbojem – przyczyniły się ostatecznie i nieuchronnie do zguby Rusi. Karamzin podkreślał przy tym konieczność zastąpienia „dzikiej i nieograniczonej wolności”, znanej nie tylko Słowianom, przez nowe formy życia i „korzyści dobrego rządu” . Kładł on silny nacisk na problem słabych zdolności organizacyjnych i państwowotwórczych Słowian i dlatego może w jego syntezie dziejów Rosji ważną rolę odgrywa najazd Waregów. „Dzika wolność” musiała ustąpić dobrowolnemu posłuszeństwu, które było kluczem przyszłej wielkości i potęgi Rosji .

Wizerunkowi stosunków feudalnych na ziemi ruskiej swą uwagę, niestety jedynie w marginalnym stopniu, poświęcił również Aleksander Nikołajewicz Radiszczew (1749-1802), pisarz – autor Putešestvija iz Peterburga v Moskvu (Podróży z Petersburga do Moskwy, wydanej w 1790 roku). Będąc człowiekiem światłym, doceniał on wpływy francuskiego Oświecenia, idei Wielkiej Francuskiej Rewolucji, jak i szerzących się idei rewolucyjno-demokratycznych na rosyjską myśl społeczno-historyczną. W tym dziele krytykował pisarz społeczeństwo rosyjskie z pozycji zachodnich, skupiając się w swych wypowiedziach na zagadnieniach prawno-ustrojowych i społecznych. Przez carycę Katarzynę II zostało ono nazwane „rozsiewaniem zarazy francuskiej” . Dodać należy, iż utwór ten został napisany w szczytowym okresie rozwoju imperium rosyjskiego, co nie przeszkodziło Radiszczewowi wyrazić krytycznej oceny negatywnych skutków oddziaływania na obszarze Rosji dwóch przeciwstawnych tradycji – europejskiej i bizantyjskiej .

Dla wykształconej części społeczeństwa rosyjskiego Oświecenie wyrażało ducha zmian, przekształceń, było czymś, co posiada zdolność łamania starych, okrzepłych struktur społecznych. Radiszczew był w myśli rosyjskiej pierwszym ideologiem, któremu udało się wyjść poza światopogląd własnej klasy społecznej, usiłował pojęcie wolności, patriotyzmu rozszerzyć również na największą część narodu – lud .

Wprawdzie Radiszczew nie pozostawił typowo historycznych samodzielnych prac, ale w widoczny i trwały sposób przyczynił się do tworzenia rosyjskiej myśli społeczno-politycznej . Radiszczew skłonny był idealizować – podobnie jak później dekabryści – kupieckie republiki staroruskie w Nowogrodzie Wielkim i Pskowie. Dowodził on, iż Rosjanomwrodzona jest miłość do wolności, a panujący absolutyzm był jedynie skutkiem brutalnej przemocy . Był on zdecydowanym wyznawcą zasady prawa, teoretykiem prawa naturalnego, zwolennikiem anglosaskiej tradycji prawnych gwarancji wolności. Był on także jednym z pierwszych myślicieli rosyjskich, którzy otwarcie kwestionowali legitymizację samowładztwa, odwołując się do pojęcia niezbywalnych praw człowieka . Radiszczew uważał, iż kultura ludu najpełniej odzwierciedla osobliwości bytu rosyjskiego. W jego opisie więzi łączącej społeczeństwo poprzez takie wartości i elementy jak: zwyczaje, obyczaje, język, terytorium, charakter narodowy – można uchwycić najpełniej rosyjską specyfikę . Przy czym w opisie tym można odnaleźć także elementy krytyki stosunków feudalnych (m.in. pańszczyzny) .

Ideowym oponentem omawianych poglądów księcia Szczerbatowa był Iwan Nikiticz Bołtin (1735-1792). Mimo iż nie opracował on samodzielnej syntezy historii Rosji, jest autorem dwóch znaczących prac, w których wyraził swe przemyślenia. Z zawodu wojskowy, jako historyk reprezentujący poglądy konserwatywne i typowo reakcyjne napisał on Primečanija na „Istoriju drevnjuju i nynešnjuju Rossii”g. Leklerka, sočinennye general-majorom Ivanom Boltinom (Uwagi nad „Historią dawną i obecną Rosji” pana Leclerca, t. 1-2, Sankt Petersburg 1788) i Kritičeskie primečanija, general-majora Boltina na pervyj (i vtoroj) tom „Istorii” knjazja Szczerbatowa (Krytyczne uwagi generała-majora Bołtina do pierwszego (i drugiego) tomu „Historii” księcia Szczerbatowa, t. 1, 1793, t. 2, 1794, Sankt Petersburg). Cieszył się on uznaniem we współczesnych sobie kręgach naukowych, w czasie późniejszym natomiast nazywano go niekiedy prekursorem słowianofilów.

Historyczna koncepcja Bołtina wynika z jedności historycznego rozwoju wszystkich narodów, co przejawia się w podobieństwach w historii Rosji i państw zachodnioeuropejskich, a także w analogicznych formach rządów feudalnych . Badacz, odwołując się do Woltera, twierdził, że skoro wszystkie formy ustrojów państwowych są do siebie podobne, to jest rzeczą oczywistą, że rosyjski ustrój państwowy nie różni się od ustroju państw zachodnioeuropejskich. Aby udowodnić rację swych sądów, polemizował on stanowczo z poglądami Nicolasa Gabriela Le Clerca (1726-1798), zawartymi w jego sześciotomowej pracy pod tytułem: Histoire psysique, morale, civile et politique de la Russe, ancienne et moderne (Paryż 1783-1792) – Naturalna, obyczajowa, cywilna i polityczna, starożytna i nowożytna historia Rosji (wydanej w 1784 roku). Ten wybitny Francuz, przebywający przez 10 lat w Rosji, stał na stanowisku, że wszystkie dziedziny rosyjskich rządów dają świadectwo bestialstwa i ignorancji. Rosyjski badacz natomiast starał się przytaczać przykłady z historii powszechnej, mające służyć zaprzeczeniu tej mylnej opinii, postawionej przez Francuza (cechy typowo despotyczne można znaleźć również w historii innych krajów) . Praca Bołtina podważyła szereg hipotez i teorii na temat historii Rosji panujących w Europie Zachodniej, w tym hipotezę, którą podtrzymywał również Le Clerc, mówiącą o tym, iż w okresie państwa staroruskiego mieszkańcy Rusi Kijowskiej prowadzili koczowniczy tryb życia, a dopiero Waregowie wprowadzili na tym terenie zalążki państwowości. Przekonania Bołtina wynikają bezpośrednio z faktu, iż historyk ten wywodził się z antynormańskiej – „tatiszczewskiej” szkoły myślenia, wzorował się w znacznym stopniu na swoim wielkim poprzedniku, wnosząc jedynie niewielkie zmiany do jego koncepcji historycznej .

Problem feudalizmu na Rusi w pracach Bołtina rozważany jest w kontekście rozwoju rosyjskich idei historycznych, przy czym nie bez znaczenia pozostaje tu historiografia „oświeconego absolutyzmu” i koncepcje francuskich oświeceniowców. Teoria feudalizmu Bołtina została przedstawiona w aspekcie społeczno-politycznym, charakterystycznym dla historii wszystkich narodów europejskich . Analizując historię Rosji, Bołtin dopatrzył się wielu nieścisłości w poglądach Le Clerca, dotyczących m.in. istoty istniejącego systemu pomiestnego i wotczinnego oraz władania ziemią przez dworian. Ważnym wnioskiem Bołtina było ostateczne przyznanie istnienia w Rosji porządku feudalnego, który jednak w ujęciu badacza zawężony był do okresu udzielnego i pojmowany jako system polityczny.

Myśliciel ten stworzył własną teorię feudalizmu w Rosji, będąc pod aktywnym oddziaływaniem Woltera (nie zaś Encyklopedystów, dla których pierwszoplanowe znaczenie miały podboje germańskie). Bołtin wywodził źródło feudalizmu z instytucji pomiestia, czyli władzy nad ziemią i ludźmi, a nie podboju. Ruskie pomiestie konfrontował on z francuskim lennem, które było rodzajem zapłaty i nagrody za służbę, takim samym, jak pomiestie, pomiestnoj okład, przy czym wszystkie pomiestia z czasem stały się dziedzicznymi wotczinami – samowładnymi i niezależnymi posiadłościami, przyznawanymi na mocy spadku . Pomimo tego w Uwagach do „Historii dawnej i obecnej Rosji” pana Le Clerca wbrew istniejącym podobieństwom i analogiom ruskich i francuskich zależności ustrojowo-społecznych Bołtin podkreślał istnienie czynników wyróżniających historię rosyjską od zachodnioeuropejskiej.

Bołtin starał się przy tym w sposób najbardziej rzetelny porównać w swych pracach feudalizm ruski z panującym w Europie zachodniej. Kształtowanie się stosunków feudalnych na obszarze zachodnioeuropejskim – według niego – przypada na okres rozpadu imperium Karola Wielkiego, natomiast w Rosji – na okres funkcjonowania księstw udzielnych, tzn. rozdrobnienia feudalnego. Bołtin, znany z głębokich i wnikliwych rozważań dotyczących rozwoju stosunków feudalnych w Rosji, zwracał szczególną uwagę na następującą kwestię: uważał on, że feudalne rządy w Europie Zachodniej przetrwały ponad 500 lat – do panowania Ludwika XI we Francji, a w Rosji – ponad 600 lat, od panowania Ruryka do rządów Iwana IV, czyli do połowy XVI wieku. Oto w jaki sposób Bołtin charakteryzował panujące na ziemi ruskiej stosunki feudalne: „Nasi dawni książęta udzielni korzystali z pełnego prawa feudalnego – dokładnie takiego, jakie przysługuje obecnie książętom germańskim – pisał – Mieli w swoim poddaństwie książąt, bojarów, dworzan; mogli toczyć wojny między sobą i z wielkim księciem, mimo że mianowali go głową państwa. Car Iwan Groźny całe ich rządy rozbił i zlikwidował”. Bołtin szczególnie wiele uwagi poświęcił charakterystyce stosunków politycznych w okresie panowania feudalizmu na Rusi. „Uznanie zwierzchniej władzy wielkiego księcia nad miejscowymi książętami miało miejsce jedynie w słowach – pisał – a nie w rzeczywistości, jedynie w szacunku wynikającym z nazwania go władcą, jak cesarza germańskiego nad książętami cesarskimi. Historia ukazuje nam niezliczoną ilość przykładów ich niskiego szacunku wobec swojego wodza, w rządach feudalnych, jakie wtedy w Rosji funkcjonowały w pełnej sile. Nie tylko miejscowi książęta przeciw wielkiemu księciu, ale i udzielni przeciwko miejscowym, a nawet przeciwko wielkiemu księciu często otwartą wojnę toczyli; słowem w Rosji miał miejsce taki sam nieład spowodowany wielorządztwem, jakiego dostarcza nam historia Francji, zanim jednowładztwo tam twarde podstawy osiągnęło” .

Bardzo cennym spostrzeżeniem Bołtina było to, iż określał on feudalizm jako zjawisko prawne odnoszące się do czasu politycznego rozdrobnienia i funkcjonowania na Rusi systemu udzielnego, wiążąc koniec feudalizmu z reformami Iwana IV. Zarówno w osobowości Iwana IV, jak i w sprawowaniu przez niego władzy Bołtin znajdował wiele cech wspólnych z Ludwikiem XI: „nie może być nic bardziej podobnego do siebie, niż ci władcy – zarówno ich charaktery, działalność, jak i warunki ich życia. Car Iwan IV Wasilewicz zlikwidował samodzierżawie książąt i ich władzę; to samo zrobił i Ludwik XI. Iwan stworzył monarchię, przyłączając do państwa znaczne tereny; Ludwik także. Iwan został nazwany pierwszym carem rosyjskim, mimo że tytuł ów nie mniejsze prawo przyjąć miał jego dziadek. Ludwik XI był pierwszym we Francji królem, którego tytułowano Królewska Mość” . Należy dodać, iż w przeciwieństwie do poglądów swojego przeciwnika i zarazem poprzednika Szczerbatowa (wielkiego stronnika uczestnictwa w rządach krajem arystokracji) Bołtin był ideowo związany z silną władzą, z tego też względu opowiadał się za polityką reprezentowaną przez Iwana IV.

Bołtin nazywany jest ojcem-prekursorem wszystkich badaczy zajmujących się teorią kształtowania się ruskiego feudalizmu. Tradycyjny schemat stosunków feudalnych badacz ten odnotował już w polityce Ruryka, jak również w państwie ruskim rządzonym samowładnie. Jak zostało wspomniane wcześniej, poglądy Bołtina były szeroko analizowane w gronie badaczy zajmujących się problematyką feudalizmu, którzy przyznają jego najważniejszą rolę w opracowaniu problemu feudalizmu spośród wszystkich historyków XVIII wieku. Bołtinowi udało się stworzyć w swych pracach najtrafniejszą koncepcję ruskiego feudalizmu w oparciu o analizę porównawczą źródeł historycznych z równoczesną samodzielną pracą nad dokumentami dotyczącymi instytucji feudalnych, wobec czego jak najbardziej sprawiedliwym jest miano nadane mu przez N. Rubinsztejna, który nazwał go protoplastą teorii ruskiego feudalizmu.

W badaniach nad rozwojem społeczno-politycznym państwa rosyjskiego Bołtin dokonywał porównania ustroju w Rosji i w Europie zachodniej: „prawo feudalne było niczym innym niż pierwotnie prawo pomieszczika w swojej wsi nad swoimi poddanymi, i niczym innym niż nasze pomiestie, tzn. ziemia nadana przez władcę zamiast pensji, dochodem z której dysponował posiadacz aż do swojej śmierci. Z czasem pomieszcziki nadane im pomiestia zamienili w wotcziny, aż w końcu, wykorzystując ogólną anarchię i sytuację w państwie, stali się samowładnymi i suwerennymi” . Z tego fragmentu można wywnioskować, że badacz charakteryzował stosunki feudalne od momentu ich powstania jako stosunki między pomieszczikami i chłopami. Porównywał on również ruskie pomiestie do zachodnioeuropejskiego lenna, uważając go i inne formy państwowego obdarowania ziemią za silne połączenie feudalnego prawa z władzą państwową.

Na wzmiankę zasługuje również nurt konserwatywno-nacjonalistyczny, reprezentowany w Rosji w dobie Oświecenia przez admirała Aleksandra Szyszkowa (1754–1841) i Sergiusza Glinkę (1776-1847). Od 1808 roku Glinka redagował miesięcznik „Russkij Wiestnik”, w którym propagował w duchu ideologii nacjonalistycznej „cnoty i obyczaje praojców [Rosjan]”, przeciwstawiając je filozofii zachodnioeuropejskiej . W swych artykułach negował on dorobek francuskiego Oświecenia, przeciwstawiając mu rosyjską przeszłość ujętą wręcz w formę idylli. Twierdził on między innymi, iż już za czasów Ruryka Ruś przewyższała pod względem moralnym i politycznym inne kraje europejskie, tym samym podnosząc ją do rangi państwa doskonałego. Natomiast Szyszkow, jako pisarz, członek Towarzystwa Miłośników Słowa Rosyjskiego – potocznie nazywanego „Biesiadą”, publicysta i urzędnik państwowy wsławił się jako obrońca archaicznego języka, stanowczo przeciwstawiając się jego przemianom w literaturze. Elementy ideologii konserwatywno-nacjonalistycznej w kwestii koncepcji narodu, jako wspólnoty trwałej i niezmiennej, którą należy strzec i ochraniać, w późniejszym czasie zostały rozwinięte w teorii „oficjalnej narodowości” .