• Poglądy liderów nurtu dekabrystów w Rosji na fenomen feudalizmu rosyjskiego­

W ostatnim etapie Oświecenia rosyjskiego ukształtowały się dwie przeciwstawne ideologie społeczno-polityczne: szlachecki konserwatyzm, zwrócony ku przeszłości, idealizujący panowanie Katarzyny II oraz rewolucyjny ruch dekabrystowski (nazwany tak od tragicznie zakończonego powstania w grudniu 1825 roku), który był kontynuacją osiemnastowiecznej opozycji szlacheckiej.

Od dekabrystów rozpoczyna się okres romantyczny w historiografii rosyjskiej. Dawne koncepcje dotyczące feudalizmu rozwijały się w idei Oświecenia XVIII- wiecznego, co oznacza, iż były ograniczone światopoglądem szlacheckim, natomiast koncepcje dekabrystów, stworzone na podłożu francuskiej historiografii romantycznej, nie znały owych ograniczeń.

Nurt umysłowy dekabrystów nie stanowił w dziejach Rosji ideologii wyalienowanej, lecz był konsekwencją poprzednich, wnosząc do historiografii wiele nowych spostrzeżeń. Ideologia ruchu dekabrystów, nie była ani spójna, ani społecznie jednolita. Tajne organizacje wchodzące w skład tego ruchu reprezentowane były przez takich myślicieli i zarazem liderów, jak M. Turgieniew, N. Murawjow, P. Pestel, M. Bestużew-Riumin. Pod wspólnym pojęciem „dekabryści” ukrywali się ludzie ze skrajnie niekiedy różnymi poglądami, począwszy od klasycznych liberałów poprzez zbuntowaną szlachtę, a skończywszy na zwolennikach bezwzględnej centralizacji, a nawet totalitaryzmu . Wśród dekabrystów nie było pełnej jednomyślności, ścierały się różne tendencje, od umiarkowanych do radykalnych. P. Pestel i Związek Południowy reprezentowali lewe, radykalne skrzydło dekabryzmu (popierali w swych poglądach wprowadzenie systemu władzy reprezentowanego przez republikę, lecz przy pomocy dyktatury). Natomiast Związek Północny był kategorycznie przeciwny wprowadzaniu dyktatury. Ruch ten w składzie swym posiadał również reprezentantów ideologii wolnomyślicielskiej, uzasadnionej świadomością przyczyn zacofania Rosji wobec państw zachodnich i romantyczno-heroicznymi odniesieniami tak do własnego „ja”, jak i do przyszłości swojego kraju. Rozpatrując przeszłość i współczesność na jednej płaszczyźnie, traktowali wątki historyczne jako punkt wyjścia do aktualnej walki politycznej . Historycy ze środowisk dekabrystowskich, m.in. Murawjow i Wilhelm Küchelbecker, wystąpili także z krytyką największego normanisty rosyjskiego, Karamzina .

Jednym z przedstawicieli ruchu dekabrystów był pisarz Nikołaj Iwanowicz Turgieniew(1789-1871). Szczególny nacisk kładł on w swych poglądach na potrzebę natychmiastowego rozwiązania wiejskiej wspólnoty gminnej – obszcziny, którą uważał za główną przeszkodę intensyfikacji kultury rolnej w Rosji. W tym względzie zgodny z nim był Nikita Michajłowicz Murawjow (1796-1843), który również uważał obszczinę za przyczynę ekonomicznego zacofania kraju .

Murawjow już za młodu był cenionym przez władze intelektualistą, czego dowodzi polecenie wydane przez Katarzynę II w 1785 roku, aby on właśnie nauczał historii przyszłego imperatora Rosji Aleksandra oraz jego brata Konstantego (do 1796 roku). Murawjow był stronnikiem poglądu o trwającym jednym procesie historycznym obejmującym całą Europę.

W jego koncepcji społeczeństwa zauważyć można deklarację równości obywatelskiej. Jednak idąc za przykładem „oświeceniowców” (akceptacja nierówności majątkowej), aprobował on ustrój stanowy. Murawjow był przekonany, że ustrój wiecowy istniał nie tylko w Nowogrodzie i Pskowie, ale i w pozostałych ziemiach ruskich: Kijowie, Włodzimierzu, Suzdalu, Moskwie. Upadek staroruskiej wolności i demokracji dostrzegał on z chwilą nastania niewoli tatarskiej – z powodu dostarczenia Rosjanom przez najeźdźców wzorców władzy despotycznej, jak również związanej z tym możliwości wypaczenia charakterów władców. Murawjow uważał, iż system rządów tatarskich sprzyjał tworzeniu się samowładztwa – za cenę hołdów oddawanych chanom władcy ruscy zdobywali coraz większą niezależność, co następnie doprowadziło do utrwalenia i ustanowienia tego typu wzorców władzy politycznej w Rosji .

Z kolei dekabrysta – Paweł Iwanowicz Pestel (1793-1826) współtwórca a zarazem przywódca Towarzystwa Południowego w swych idealistycznych poglądach z wyraźnym ukierunkowaniem centralistycznym dopatrzył się on w federalizmie Murawjowa podobieństwa do średniowiecznego podziału dzielnicowego wraz z jego negatywnymi skutkami . Wobec faktu, iż jego projekty miały typowo utopijny charakter, nie dziwi, iż N. Bierdiajew uważał go za pierwszego rosyjskiego socjalistę. Ten socjalizm miał charakter agrarny .

Pestel w swej Ruskiej Prawdzie (pierwsza edycja ukazała się w latach 1822-23, druga – w 1824) zwracał uwagę na zagadnienia agrarne, sprawy własnościowe i majątkowe . Badacz krytykował apologię panującego ustroju, objaśniając jego pochodzenie i wiążąc go z ustrojem feudalnym. W Ruskiej Prawdzie na długo przed rosyjskimi słowianofilami – podobnie jak Turgieniew i Murawjow – zwrócił on uwagę na wiejską wspólnotę gospodarczą, zwaną obszcziną, czym zapoczątkował cały nurt w rosyjskiej myśli społecznej, do którego należą, obok K. Aksakowa i jego zwolenników, także A. Hercen i N. Ogariow, M. Bakunin i N. Czernyszewski, ideologowie ruchu narodnickiego oraz ich ideowi kontynuatorzy i przeciwnicy; ona to właśnie miała stać się ważnym elementem w przeprowadzeniu reformy agrarno-własnościowej .

Dekabrystowska historiozofia Rosji skupiała się na tym, iż w przeszłości starej Rusi szukali oni wzorów instytucji demokratycznych takich jak: duma bojarska, wiece ludowe, republikańskie ustroje Nowogrodu i Pskowa, niektóre postacie dziejów ojczystych oraz wzorców obywatelskich i patriotycznych postaw, a także ideałów wolności, solidarności i wspólnoty społecznej (wspólnoty gminne – obszcziny) . Rozpatrując feudalizm, jako zjawisko ogólnoeuropejskie, Pestel dążył do przezwyciężenia teorii podboju, jako wyjaśnienia pochodzenia ustroju feudalnego. W pierwszej edycji Ruskiej Prawdy ujął badacz szeroko rozpowszechnioną w pracach filozoficznych i historycznych oświeceniową koncepcję o wpływie obszarów państwa na jego ustrój polityczny. Dla pierwotnego okresu historycznego ziemi ruskiej była charakterystyczna „demokracja”, kiedy „państwo” było jeszcze niewielkie, ruscy „obywatele” mogli zbierać się i prowadzić dysputy . W czasie późniejszym (wraz ze wzrostem terytorialnym kraju) ze względów ekonomicznych mogła sobie na to pozwolić jedynie warstwa uprzywilejowana – arystokracja.

Należy dodać, iż Pestel uważał za okres funkcjonowania ustroju feudalnego na ziemi ruskiej jedynie podbój Waregów i okres normański. Ostatni etap feudalizmu – zdaniem badacza – został zakończony wraz z osłabieniem władzy centralnej i podziałem państwa na księstwa udzielne.

Koncepcja ustroju feudalnego umieściła Rosję w jednym historycznym procesie z Europą, jednak mniejsze w porównaniu do Zachodu zaawansowanie rosyjskich badań historycznych w dziedzinie stosunków społeczno-ekonomicznych uniemożliwiło badaczowi dokonanie konkretnych ustaleń w kwestii ogólnoeuropejskich prawidłowości rozwoju historycznego .

Początków podziału etnicznego i klasowego dopatrywał się Pestel w tatarskiej inwazji, które to stwierdzenie było jawnym protestem przeciw oficjalnej koncepcji Karamzina.

Dekabryści posłużyli się metodą „uhistorycznienia” Boga, wykorzystali jego autorytet do celów politycznych. W swych utworach poetyckich Küchelbecker nie atakował otaczającej rzeczywistości, lecz występował przeciwko tyranii, samowładztwu i pańszczyźnie. Poeta podkreślał szczególne bogactwo i piękno ojczystego języka, kraju oraz drzemiącego potencjału moralnego jako tego daru „rosyjskiego Boga”, który dla narodu jest najcenniejszy i w pewien sposób wyróżniający go od innych narodów europejskich. Optymistyczna filozofia dziejów minionych zawarta w dramatach historycznych Küchelbeckera nacechowana była wiarą w sens i wartość dziejów Rosji. Odtwarzając przeszłość i dokonując głębokiej analizy zdarzeń, poeta poszukiwał źródeł teraźniejszości oraz wiedzy o dalszym procesie rozwoju ludzkości. Negując rzeczywistość rodzącego się w Rosji kapitalizmu z jego bezgranicznym oddaniem się i zapatrzeniem w pieniądz, który nie oszczędził tak drogiego poecie świata sztuki, nieświadomie zbliżył się on do słowianofilów, choć słowianofilski stosunek do Zachodu pozostał mu z gruntu obcy .

Wojna z Napoleonem i opór przeciw niemu wywołały wśród dekabrystów powszechne zainteresowanie „samoistnością” narodu rosyjskiego i jego przeszłością historyczną. Z zainteresowania tego zrodziła się dekabrystowska koncepcja historii Rosji, stworzona głównie przez myślicieli należących do Związku Północnego i zarazem przeciwstawiająca się Karamzinowskiej tezie o zbawienności samowładztwa. Zgodnie ze swym przesłaniem pragnęli oni zrealizować zadanie „restauracji wolności w Rosji”, czyli przywrócenia ustroju, który miał już precedens w historii ojczystej – w republikach kupieckich: Nowogrodzie i Pskowie.

Podsumowując, należy dodać, iż dekabryści byli wdzięczni carowi Piotrowi I za zbliżenie do Europy, lecz nienawidzili wzmocnionej przez niego autokracji. Właśnie dlatego, że czuli się Europejczykami i uważali samowładztwo za główną przeszkodę na drodze dalszych postępów europeizacji. Mimo iż dekabryści dostrzegali w historii Rusi zjawisko systemu feudalnego i możliwości jego rozwoju, szczególnie w IX–XII wieku, powyższa kwestia nie wywołała szerszego oddźwięku w myśli historyczno-filozoficznej tego nurtu w Rosji.

Aktywniejsi przywódcy ruchu dekabrystycznego zostali skazani na straszliwą śmierć poprzez ćwiartowanie (ostatecznie jednak car Mikołaj zamienił im tę karę na powieszenie). W taki oto sposób działalność tego ruchu umysłowego została zakończona, niemniej jednak jego miejsce w myśli rosyjskiej było o tyle znaczące, iż oznaczał on koniec racjonalistycznego podejścia w pojmowaniu narodu, a co najważniejsze – początek epoki filozoficznej w Rosji .

W XIX w., który przyniósł szczególnie wiele nowych koncepcji odnośnie feudalizmu, obok słowianofilstwa (ruchu konserwatywno-narodowego utwierdzającego swoistość rosyjskiej drogi rozwojowej, reprezentowanego m.in. przez: A. Chomiakowa, I. Kiriejewskiego, braci I. i K. Aksakowowów), występują również ruchy umysłowe takie, jak: poczwiennictwo , panslawizm (N. Danilewski), czy oficjalna ideologia samodzierżawia. Poza tymi ugrupowaniami ideowymi działało szereg wybitnych postaci, które również aktywnie włączyły się w nurt poszukiwań rosyjskiej formy i struktury feudalizmu panującego w średniowieczu. Ich działalność w przeważającej mierze polegała na polemice dotyczącej kwestii istnienia ustroju feudalnego na Rusi. Przedstawiciele idei narodowych dyskutowali z poglądami tych przedstawicieli rosyjskiej elity intelektualnej, którzy opowiadali się za wspólnotą Rosji z resztą Europy i za przejmowaniem europejskich wzorców kulturowych, politycznych i społecznych, określających się mianem okcydentalistów (P. Czaadajew, T. Granowski, A. Hercen, I. Turgieniew, A. Pisiemski). Zróżnicowanie postaw wobec Zachodu było nieobce również rosyjskim ruchom rewolucyjnym XIX wieku – dekabrystom, anarchistom, narodnikom czy tzw. rewolucyjnym demokratom (M. Czernyszewski, N. Dobrolubow ).