ROZDZIAŁ V

TEORIE DOTYCZĄCE FORMY FEUDALIZMU ROSYJSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU

Jednym z wiodących nurtów drugiej połowy XIX wieku byli narodnicy. Ruch ten powstał w czasach wielkiego społecznego i intelektualnego fermentu po śmierci Mikołaja I i porażce Rosji w wojnie krymskiej, osiągnął szczyt rozkwitu po zabójstwie cara Aleksandra II, by wkrótce ulec rozpadowi. Priorytetowym celem ideologii narodnickiej był „powrót do ludu”, reprezentowanie jego ideałów oraz walka o nie. Ideolodzy nurtu byli przekonani o specyfice i wyjątkowości ludu rosyjskiego. Narodnicy wierzyli w przyszłość chłopstwa jako czynnika zmian, w związku z czym podkreślali oni także znaczenie obszcziny jako formy życia społecznego decydującej o odmiennym charakterze narodu rosyjskiego. Narodnictwo rosyjskie było rewolucyjnym nurtem społecznym mającym na celu polepszenie bytu chłopstwa na drodze gruntownych reform agrarnych. Narodnicy uważali chłopstwo za jedyną siłę społeczną mogącą poprzez przewrót dojść do rewolucji społecznej i osiągnąć – w ich mniemaniu – ustrój idealny (czyli socjalizm utopijny – w dzisiejszej nomenklaturze), którego to zalążków doszukiwali się oni właśnie w formie wspólnoty gminnej.

Rosyjska warstwa inteligencji pragnęła spłacić swój dług moralny wobec warstwy pracującej, dzięki której uzyskali oni możliwość kształcenia się. Zobowiązywali się wobec tego do podjęcia walki z niesprawiedliwością i uciskiem ludu rosyjskiego. Europejski ustrój społeczno-polityczny ze swoimi niedociągnięciami nie był dla nich wzorem do naśladowania. Szansa Rosji i jej wyższość wobec Zachodu – według narodników – polegała na możliwości ominięcia kapitalistycznej fazy rozwoju dzięki zachowaniu wspólnotowych form własności i życia społecznego, umożliwiających bezpośrednie przejście do ustroju socjalistycznego, będącego także ostatecznym celem społeczeństw zachodnich .

Za głównego teoretyka rosyjskiej ideologii narodnickiej uważa się Piotra Nikiticza Tkaczowa (1844-1886, od 1873 na emigracji). Myśliciel ten twierdził, iż błędem jest uznawanie za ideał i wywyższanie rosyjskiej obszcziny, która ograniczała ludzkie kontakty jedynie do kręgu wiejskiej wspólnoty gminnej. Myśliciel uważał, iż jest ona jedną z najbardziej konserwatywnych form życia społecznego i nie tkwi w obszczinie żaden bodziec postępu i rozwoju ogólnoludzkiego . Jego zdaniem ograniczała ona wręcz w istniejącym kształcie społeczeństwo rosyjskie, stanowiąc jednocześnie narzędzie służące do manipulowania otępiałym chłopstwem przez władzę. Mniemał, iż rządzącym zależy na utrzymaniu takiego stanu jedynie dlatego, że obszczina była bliska w swej specyfice ustrojowi feudalnemu. Myśliciel chcąc uzasadnić swój pogląd w kwestii rozpoczęcia rewolucji społecznej (prowadzonej pod przywództwem inteligencji), mającej zmienić panujący stosunek zależności międzyludzkiej w Rosji – mający zresztą swe początki w średniowieczu – wysuwa koncepcję o nieciągłości historycznej w rozwoju narodu. Zgodnie z nią, każda formacja społeczna ma co prawda swoją logikę rozwojową, ale momenty przełomów między formacjami są sferą wolności dziejowej. W takiej właśnie przejściowej sytuacji między formacją feudalną a kapitalistyczną – zdaniem Tkaczowa – znajdowała się Rosja w drugiej połowie XIX wieku. Myśliciel twierdził, iż feudalizm wyczerpał w Rosji swe możliwości rozwojowe, w wyniku czego społeczeństwo rosyjskie powinno rozwijać się dalej zgodnie ze stwierdzeniem o istnieniu – w każdej z zasad ekonomicznych – wewnętrznej logiki rozwoju, która zmierza do osiągnięcia ustroju socjalistycznego .

Myśliciel odmawiał przyznania pierwszeństwa nadrzędnym prawidłowościom historycznym, podkreślając znaczenie splotu określonych wydarzeń historycznych . Ideologia narodnicka dostrzegała istniejące różnice w procesie rozwoju historycznego Rosji i krajów Europy zachodniej. Przeciwwagą feudalizmu zachodnioeuropejskiego w historiografii demokratycznej było sformułowanie koncepcji wspólnotowo-wiecowej lub ziemsko-wiecowej. Narodnicy dostrzegali wielką rolę ustroju feudalnego w dziejach Rosji i polemizowali o nim na wysokim naukowym poziomie.

Odmiennego zdania był ideowy przeciwnik Tkaczowa, wybitny teoretyk i członek ruchu rewolucyjnego XIX wieku – Piotr Ławrowicz Ławrow(1823-1900), pochodzący z zamożnej rodziny szlacheckiej, którego poglądy kształtowały się pod wpływem m.in. Feuerbacha, Marksa i pozytywistów europejskich (koncentrując się głównie wokół problematyki historiozoficznej). Zgadzał się Ławrow z historiozofią rosyjskich okcydentalstów lat czterdziestych XIX wieku, przeciwstawną słowianofilskiej ideologii obszcziny i innych zasad ludowych (Bielińskiego i Granowskiego). Zdaniem Ławrowa, historia sama w sobie pozbawiona jest sensu, który nadawany jest jej przez człowieka i jego oceny.

Analizując ustrój społeczny średniowiecznych krajów Europy zachodniej i ziemi ruskiej, Ławrow pozostał przy tradycyjnym podziale dziejowym i istniejących przeciwieństwach ich rozwoju historycznego. W przeprowadzonej analizie stosunków społeczno-politycznych, jak i ustrojów krajów wczesnośredniowiecznych przychylał się on do prawnych podobieństw wspólnoty-wołosti i marki germańskiej w początkowym okresie rozwoju historycznego narodów słowiańskich i germańskich, ale jego zdaniem nie były one dostateczne, aby przezwyciężyć istniejące różnice. Myśliciel podkreślał odmienności historycznego rozwoju krajów zachodnioeuropejskich i Rosji, tj. wytworzenie stosunków feudalnych z jednej strony i silnej wspólnoty gminnej – z drugiej. Specyfikę rozwoju historycznego Rosji myśliciel dostrzegał w pojawieniu się książąt i ich drużyn jako siły przeciwstawnej klasie posiadaczy ziemskich (mimo że formą płatności za służbę było przyznawanie ziemi).

Na uwagę zasługuje fakt, iż myśliciel ten wyróżnił w ewolucji dziejowej ludzkości dwa typy grodów: 1) antyczne greckie polis i grody słowiańskie oraz 2) miasta Europy zachodniej, Polski i Litwy, gdzie rozszerzyło się niemieckie prawo własności.

Z kolei narodnik lat sześćdziesiątych XIX wieku – Nikołaj Konstantinowicz Michajłowski(1842-1904) nie był rewolucjonistą jak Tkaczow, chociaż utrzymywał z takimi bliskie kontakty. Jako teoretyk narodnictwa i publicysta uważał, że postęp społeczny, będący częścią nieustannego doskonalenia się przyrody i człowieka, uwarunkowany jest walką o indywiduum. Za centralny punkt swej filozofii historii przyjął koncepcję, iż rozwój następuje od form prostych ku bardziej złożonym, łącząc zarazem indywidualizację z uspołecznieniem .

Nikołaj Michajłowski, odnosząc się do dziejów Rosjan na tle Europy, twierdził: „Jesteśmy ludem zapóźnionym w rozwoju i w tym nasze zbawienie. Powinniśmy błogosławić los, który sprawił, że nie żyliśmy życiem Europy. Jej nieszczęścia, jej bezwyjściowe położenie to lekcja dla nas. Nie chcemy jej proletariatu, jej arystokratyzmu, jej systemu państwowego. Jesteśmy podobni do osadników na nowych ziemiach; burzyć nie mamy czego” . Rozumiał przez to, że dzięki zaistniałej izolacji i zacofaniu cywilizacyjnemu, Rosja jest „białą kartą” w dziejach ludzkości, a co ciekawe sądził, iż nie popełniła w przeszłości i nie popełni w przyszłości błędów, przez jakie musiała przebrnąć w swym rozwoju Europa. Należy podkreślić, iż po wojnie krymskiej (1853-56) tego typu przemyślenia zyskiwały popularność i znaczenie wśród elit intelektualnych.

Zdaniem Michajłowskiego kraj i społeczeństwo rosyjskie w swych dziejach nie były wyzyskiwane przez klasy posiadające, jednak należy dalej rozwijać ustrój wspólnotowy – obszczinę, ponieważ zapewnia ona ludziom realne prawa i warunki bytowe. Badacz dostrzegał jej znaczącą rolę w średniowiecznej Rusi – dzięki niej została zachowana rosyjska indywidualność wobec Zachodu. Zdawał sobie sprawę, że współczesna mu obszczina daleka jest od jego ideału współżycia społecznego, tłumaczył to jednak destrukcyjnymi wpływami z zewnątrz oraz niskim stopniem rozwoju kooperacji prostej . Pod względem stopnia rozwoju rosyjska wspólnota gminna znacznie ustępuje rozwiniętemu ustrojowi kapitalistycznemu (reprezentowanemu przez państwa Europy zachodniej), ale zarazem przewyższa ją pod innymi względami m.in. dotyczy to indywidualności rosyjskiego chłopa .

Charakterystycznym nurtem myśli rosyjskiej drugiej połowy XIX wieku był również – wyrastający z narodnictwa – anarchizm. Oba kierunki miały ze sobą wiele punktów stycznych, które odzwierciedliły się m.in. w poglądach Michaiła Aleksandrowicza Bakunina (1814-1876, od 1840 na emigracji) – jednego z inspiratorów i ideologów najpierw rosyjskiego narodnictwa, a następnie anarchizmu oraz Piotra Alieksjejewicza Kropotkina (1842-1921, w latach 1876-1917 na emigracji) – geografa, przyrodnika, filozofa i działacza społeczno-politycznego.

Bakunin był rosyjskim rewolucjonistą, twórcą i ideologiem anarchizmu. Uważany był za człowieka porywczego i despotycznego, pod koniec lat trzydziestych XIX w. złożył patent oficerski i zamieszkał w Moskwie, zdany głównie na własną zapobiegliwość . W czasach młodzieńczych – kiedy kształtowało się jego spojrzenie na świat – należał do zwolenników koła Stankiewicza (druga połowa lat 30-tych XIX wieku), a w okresie intensywnej działalności twórczej, uległ on wpływom idealizmu „heglowskiego”. W dziedzinie filozofii przez sobie współczesnych uważany był Bakunin za konserwatywnego materialistę, ateistę i pozytywistę. Ostro przeciwstawiał się istnieniu w społeczeństwie (naturalnym środowisku człowieka) instytucji państwa (tworu zewnętrznie wrogiego, przeszkadzającego w rozwoju jednostki). Ukazując zło tkwiące w strukturze państwowości przy jednoczesnej negacji „starego świata” w oparciu o cywilizację zachodnioeuropejską, piętnował je również na ziemi ruskiej. Dają się tu dostrzec pewne zbieżności tej koncepcji z ideami Konstantego Aksakowa, który traktował państwo jako „prawdę zewnętrzną”, „zasadę złą, zewnętrznego przymusu”.

Teoria Bakunina uwidacznia charakterystyczny dla anarchizmu sposób odwoływania się do przeszłości – poszukiwanie ideału społecznego, przejawiającego się w przedpaństwowych więziach społecznych typu wspólnotowego . Bakunin, głosząc ideał życia zbiorowego, odwoływał się niekiedy do „prastarych instynktów społecznych rosyjskiego ludu”, znajdujących wyraz instytucjonalny we wspólnocie gminnej. Uważał, że Słowianie nigdy sami nie stworzyliby państwa, jako że państwo jest dziełem jedynie narodów zaborczych, zaś Słowianie żyli we wspólnotach i bractwach . Dostrzegał on w strukturze społeczeństwa rosyjskiego także cechy negatywne, tj. patriarchalizm i pochłonięcie jednostki przez mir, co – jego zdaniem – stanowiło przeszkodę w poprawieniu bytu najniższych warstw. Myśliciel twierdził, iż w wyniku tego Rosję odróżnia od innych krajów europejskich panujące powszechnie zakłamanie i strach.

Bakuninw swych rozważaniach ujmował historię nie tylko jako proces wewnętrznie spójny, ale podkreślał możliwość istnienia następujących kolejno wydarzeń nie związanych logicznie ze sobą więzami, ani żadnymi ogniwami w łańcuchu rozwijającym się na mocy konieczności wewnętrznej czy też jako odbicie rozwoju „rozumnego ducha”. Nie oznacza to bynajmniej negacji historii w ogóle, negacji społecznego procesu rozwojowego: „ ...cały wszechświat jest bowiem tylko historią bez granic, bez początku i bez końca” – twierdził. Społeczeństwo ludzkie przechodziło przez pewne fazy rozwojowe dające się uchwycić i określić. Więcej – historia posiada sens, istnieje pewien cel, realizujący się stopniowo w dotychczasowym rozwoju dziejów społeczeństwa ludzkiego . Historię rozpatruje on jako żywy, zmysłowy proces, którego nie można ująć w żadne schematy, formuły, prawidłowości .

Kontynuatorem myśli Bakunina był Piotr Kropotkin wywodzący się z rodziny książęcej, szczycącej się pochodzeniem od legendarnego Ruryka. Kropotkin zrezygnował z kariery na rzecz już nie tylko walki z samowładztwem, jak wielu z jego pokolenia, ale z państwem, władzą, autorytetem w każdej postaci. Obok Bakunia jest on jednym z bardziej znanych reprezentantów nurtu w historii myśli społecznej i politycznej ubiegłego wieku, który określa się mianem „anarchizmu”. Kropotkin pojawił się w europejskim ruchu rewolucyjnym pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku – po Komunie Paryskiej, po upadku I Międzynarodówki i po śmierci Bakunina. Kropotkin był przede wszystkim myślicielem, dla którego anarchizm był naukową teorią rozwoju społecznego. Był on również ogromnym autorytetem moralnym tamtego okresu, cenionym za życzliwość i otwartość.

W swym dziele Vzaimnaja pomošč’ sredi životnych i ljudej kak dvigatel’ progressa – Pomoc wzajemna jako czynnik postępu (1919) uznał on wspólnotę wiejską za podstawową komórkę życia społecznego i wzajemnej pomocy, przy czym – w jego mniemaniu – nie było to już wspólnota rodowa (oparta na związkach krwi), lecz terytorialna. Przez studium wspólnot wiejskich (powoływał się w tej kwestii zwłaszcza na badania H. Maine’a) przeszła cała ludzkość, przy czym wspólnota wykazywała ogromną żywotność i nigdzie nie zginęła śmiercią naturalną. W Anglii – jak dowodził – relikty wspólnoty gminnej zachowały się aż do XVIII wieku, natomiast we Francji zniszczyła je dopiero rewolucja. Okres rozwoju i rozkwitu średniowiecznych wolnych miast (w tym również wolnych miast rosyjskich – Nowogrodu i Pskowa) był dla niego najwspanialszym okresem dotychczasowych dziejów ludzkich. Swobodne współdziałanie cechów i gildii doprowadziło do wzniesienia na wyższy poziom tych samych zasad, które reprezentowała starsza wspólnota wiejska. Kropotkinowskie przeciwstawienie dwóch tradycji i dwóch typów stosunków międzyludzkich zbieżne jest z przeciwstawieniem dwóch typów więzi społecznej wprowadzonym do socjologii przez Ferdynanda Tönniesa. Jednak u Kropotkina brakuje np. wyakcentowania roli tradycji i religii w formacjach typu wspólnotowego oraz roli racjonalizmu w formacjach typu indywiduaistyczno-państwowego, to jest tych właśnie wątków, które najbardziej zbliżały koncepcję Tönniesa do koncepcji słowianofilskiej .

Jednocześnie Kropotkin próbował opierać swe poglądy na naukach przyrodniczych. Widział proces historii jako 1) ciągłą walkę między wspólnotowym duchem swobodnej współpracy oraz 2) polityczno-prawnym duchem hierarchicznej zależności. Pierwszy czynnik reprezentował gminy wiejskie i średniowieczne miasta, drugi znalazł wyraz w nowożytnym państwie, świadomie wzorowanym na modelu starożytnego Rzymu . W sferze rozwiązań społecznych, anarchokomunizm Kropotkina nie jest w pełni oryginalny – widać w nim ślady narodniczej przeszłości autora. Dąży do skojarzenia średniowiecznego komunalizmu z komunizmem. Na gruzach systemu państwowego powstać ma sieć komun – niewielkich i autonomicznych, w dużym stopniu niezależnych gospodarczo wspólnot pracy o zróżnicowanym charakterze (rolniczym, pozarolniczym), które przejmą na siebie dobrowolnie zadanie organizacji usług publicznych .

Filozofię Kropotkina cechuje więc programowy synkretyzm – korzysta on z bardzo różnych wątków, często wywodzących się z zasadniczo odmiennych tradycji myślowych. Podstawą jego teorii jest zatem bezgraniczne zaufanie do nauki, minimalistyczny i zdecydowanie antymetafizyczny program filozofii, przenoszenie metod nauk przyrodniczych (zwłaszcza empiryzmu oraz indukcji) na inne nauki. Te założenia metodologiczne – skrajny naturalizm, biologizm, przenoszenie praw przyrodniczych na zależności rozwoju społecznego – powtarzają się w różnych sformułowaniach we wszystkich jego pracach. Kropotkin krytykuje ostro wizję dziejów opartą na koncepcji „umowy społecznej” i przeciwstawianiu „złego” człowieka „dobrym” strukturom społecznym, które przeciwdziałać miały złym, egoistycznym skłonnościom jednostki, będąc warunkiem i gwarantem postępu .

Należy przypomnieć, iż – według Włodzimierza Rydzewskiego – dotychczasowa historiografia eksponowała wyłącznie dramatyczną stronę dziejów, zaś ujęcie historii przez Kropotkina to historia pomocy wzajemnej. Kluczowe w Kropotkinowskiej filozofii dziejów są pojęcia „ewolucji” i „pomocy wzajemnej” . Właśnie wspólnota wiejska czy szerzej – terytorialna, stanowi ów właściwy czynnik dalszego postępu. Innymi słowy, obraz dziejów w tym stadium rozwoju ludzkości to współwystępowanie dwu zasadniczo przeciwstawnych i nie powiązanych procesów. Z jednej strony „naczelnicy” – właściciele, wojownicy, kapłani, ich walki i próby zdobycia władzy, rozszerzenia stanu posiadania; z drugiej – „masy” i ich pokojowy rozwój we wspólnotach terytorialnych, wykazujących ogromną żywotność i zabezpieczających całokształt potrzeb człowieka .

Wiek X i XI to powstanie miast będących niejako przedłużeniem wspólnoty wiejskiej w okresie wyższego już podziału pracy. Właśnie rozwój miast średniowiecznych – wolnych republik miejskich we Włoszech, Nowogrodu i Pskowa na ziemiach ruskich, rozwój federacji miast w rodzaju Hanzy – stanowi dla Kropotkina przejaw pomocy wzajemnej. Choć miasta te rozwijały się niezależnie i w związku z tym różnią się w szczegółach swej organizacji wewnętrznej, generalna zasada ich ustroju powtarza się wszędzie. U Kropotkina gloryfikacja średniowiecza, zachwyt nad jego kulturą materialną, organizacją życia społecznego i miast są szczególnie wyraźne i bezkrytyczne. Podziwiając wspólnoty wiejskie i miasta, traktuje jako drugorzędne wszystkie procesy związane z umacnianiem się feudalizmu, rozwojem pańszczyźnianych i lennych podległości, utrwalaniem się różnic stanowych w miastach. Ale też – w jego mniemaniu – „feudalizm bynajmniej nie pociągał za sobą rozkładu wspólnoty wiejskiej”. Częściowy rozkład, a później upadek wolnych miast średniowiecznych dostrzega w końcu XV, a wyraźnie w XVI wieku, kiedy powstają scentralizowane państwa i monarchie absolutystyczne. Już w poprzednim okresie – w „barbarzyństwie” – wyłania się mniejszość (naczelnicy drużyn, kapłani etc.), której rola stopniowo rośnie. Z mas, pokojowo usposobionych i uprawiających ziemię, wyłaniały się grupy tych, którzy skupili w swych rękach funkcje obronne, administracyjne, kultowe i z tej racji, nie uczestnicząc w produkcji, mogli gromadzić coraz większe dobra. Ta jednak feudalna podległość – uzależniająca gminy od panów feudalnych i ich drużyn, spełniających funkcje obronne wobec wspólnot – nie likwidowała jeszcze autonomii gmin i miast. Ów feudalny, dworsko-wojenny nurt życia stanowił margines w masie społeczności żyjących we wspólnotach, a kwitnące gminy i miasta były w stanie oprzeć się zakusom na ich autonomię ze strony władzy. Zatem koniec XV i XVI wiek to – ściśle rzecz ujmując – bardziej upadek wspólnot terytorialnych niż zwycięstwo scentralizowanego państwa. Państwo mogło zatriumfować, gdyż owe wspólnoty nie spełniały już swej roli. Pewne znaczenie miały oczywiście i procesy rozwijające więzi formalne, jak tworzenie się feudalnej struktury zależności, wyłanianie się elity i tworzenie ośrodków władzy; w tym też kierunku działały prawo i Kościół, proces ten przyspieszały ponadto walki z najeźdźcami oraz wojny między różnymi ośrodkami władzy. Decydujące jednak znaczenie miały – zdaniem Kropotkina – procesy wewnętrzne, błędy samych wspólnot terytorialnych .