ROZDZIAŁ VI

USTRÓJ GOSPODARCZO-SPOŁECZNY RUSI W ŚREDNIOWIECZU

W UJĘCIU REPREZENTANTÓW „SZKOŁY PAŃSTWOWEJ”

Myśliciele i inteligencja rosyjska drugiej połowy XIX wieku wykazywali ogromne zaangażowanie w problematykę związaną z dziejami Rosji. Podkreślali oni znaczenie pierwiastków rodzimych zawartych w dziejach i we współczesności społeczeństwa rosyjskiego, zarazem wcale nie uważając, iż dobiega końca rozwój cywilizacyjny w Europie zachodniej. Uznając uniwersalne cechy ewolucji dziejowej Europy, podkreślali jednak, iż Rosjanie rozwijają własne specyficzne cechy narodowe w gospodarce i ustroju społecznym. Ruś stykająca się wszak zarówno z Zachodem, jak i Wschodem znajdowała się pod ich silnym wpływem, zachowując swoją indywidualność i specyficzną formę stosunków międzyludzkich. Historycy poprzez gloryfikację stosunków społecznych w dziejach ziemi ruskiej próbowali doszukiwać się całkowitej harmonii w zależnościach między ludem a władzą państwową.

„Szkoła państwowa” uformowała się w latach czterdziestych XIX wieku i była jednym z najbardziej znaczących zjawisk w rosyjskiej historiografii . Przedmiotem jej badań była w szczególności historia państwa i prawa, osadzona w kontekście rosyjskiego procesu dziejowego . Podstawową tezą tej szkoły było twierdzenie, że głównym czynnikiem w rosyjskim procesie historycznym było ponadklasowe państwo, odgórnie kształtujące stosunki społeczne.

Heglowska idea ograniczenia rozwoju procesu historycznego była dla przedstawicieli „szkoły państwowej” podstawą do uzasadnienia periodyzacji rosyjskiej historii. Jako ogólna zasada występuje wyodrębnienie w niej trzech etapów: rodowego, dziedzicznego i państwowego. Ponieważ w Rosji, na różnych etapach jej historii, nie występowały takie zjawiska, jak polityczne rozdrobnienie czy system wasalny, albo istniały częściowo, przedstawiciele tego ruchu twierdzili, że dla Rosji system feudalny nie był charakterystyczny .

Teoretykiem państwa i prawa, ideologiem skrzydła szlacheckiego liberalizmu drugiej połowy XIX wieku był Boris Nikołajewicz Cziczerin (1828-1904) – filozof, historyk i prawnik, uczeń Granowskiego i Kawielina. Cziczerin był stronnikiem poglądów Hegla, zdecydowanym przeciwnikiem rosyjskiej wspólnoty gminnej, jak również liberalnym zwolennikiem ekonomicznego podejścia i ujęcia przeszłości Rosji.

Cziczerin – wraz z Kawielinem – był twórcą „szkoły państwowej” w historiografii rosyjskiej . Był on zwolennikiem centralizacji i silnej władzy państwowej, głoszącym ideę konieczności dziejowej. W swych poglądach Cziczerin wyróżnił się tym, iż jako jeden z pierwszych intelektualistów rosyjskich wystąpił w Rosji z krytyką marksizmu a zwłaszcza ujęcia materializmu historycznego koncepcji społeczno-gospodarczych, który wyróżniał epoki: pierwotną (rodową), niewolniczą, feudalną, kapitalistyczną i socjalistyczną .

Istniejąca w Rosji wspólnota gminna (obszczina), dowodził Cziczerin, nie ma nic wspólnego z pierwotną patriarchalną wspólnotą rodową, powstała ona w XVIII wieku, nie jako „organiczny” twór ludu, lecz jako sztuczna instytucja scentralizowanego państwa, ułatwiała bowiem sprawowanie kontroli nad wsią, co tyczyło się m.in. uiszczania podatków i wszelkiego rodzaju należności . Sądził on, że wspólnota gminna, jako instytucja utrudniająca normalne funkcjonowanie praw ekonomii politycznej i wyłączająca chłopów spod ogólnej, jednolitej jurysdykcji państwowej, jest największą przeszkodą w konsekwentnej europeizacji Rosji. W ślad za Heglem, Cziczerin traktował państwo jako najwyższą formę współżycia ludzkiego. Twierdził on, iż model dziejów Rosji różni się od zachodniego, jednak należy do rodziny krajów europejskich: „Ta paralelność, bez odpowiednika w historii starożytnej czy współczesnej, dowodzi jasno, że Rosja jest krajem europejskim, takim, który bynajmniej nie wypracowuje jakichś przedtem nieznanych zasad, lecz rozwija się jak inne, pod działaniem dominujących sił w nowożytnej (europejskiej) historii” .

Myśliciel analizował istotne różnice pomiędzy Wschodem i Zachodem, poszukując odpowiedzi w kwestii przeciwstawienia zasady prawa i zasady nieograniczonej autorytarnej władzy państwa. To przeciwstawienie będzie obecne niemal we wszystkich jego pracach, np.: „Od niepamiętnych czasów kamieniem węgielnym i fundamentem budowli państwa rosyjskiego była autorytarna władza (wlast’), nie zaś prawo” . Scentralizowane państwa na Zachodzie przyjęły jako model prawa starożytny Rzym, natomiast w Rosji takim modelem był orientalny despotyzm chanów . Po najazdach tatarskich wszystko, co przypominało prawo, zostało zastąpione przymusowym posłuszeństwem wobec bezwzględnej i nieskrępowanej władzy.

Obszerny i dobrze udokumentowany wykład Cziczerina na temat genezy gminy rosyjskiej ukazał się w 1856 roku w pierwszych numerach pisma „Russkij Wiestnik”. Dalsze badania historyczne (między innymi Kluczewskiego i Pawła Milukowa) przemawiały w pewnej mierze na rzecz tezy Cziczerina, nie zaprzeczając równocześnie istnieniu autentycznie archaicznej wspólnotowości w dziejach Rosji .

Według Cziczerina w średniowiecznej Rosji i Europie zachodniej – w okresie tworzenia się państwowości – stosunki gospodarcze i ustrojowe były zbliżone do siebie. Myśliciel dostrzegał w dziejach Rosji hierarchizację drobniejszych właścicieli ziemskich. Elementy feudalizmu dostrzegł on w szczególności w służbach książęcych . Jednak Cziczierin uważał, iż w wyniku ewolucji stosunków społecznych (m.in. pod wpływem warunków geograficznych i czynników zewnętrznych) jest możliwe wytworzenie się osobliwego prawodawstwa, mające miejsce właśnie w Rosji. Pogląd ten uwidocznił się w dokonanych przez myśliciela studiach porównawczych – bojarstwa rosyjskiego z wasalstwem zachodnioeuropejskim . Różnicę między nimi – zdaniem Cziczierina – dostrzec można już w okresie Rusi Kijowskiej, gdzie członkowie drużyny zawierali umowy terytorialne na zasadzie czasowego nadania ziemi .

Kolejnym przedstawicielem tzw. „szkoły państwowej” był Afanasij Prokofjewicz Szczapow (1830-1876). Jako historyk i publicysta był fanatycznym zwolennikiem rosyjskiej wsi, tworząc idylliczny obraz starej Rusi. Obraz ten przetrwał w strukturze chłopskiego miru, w którym Szczapow dostrzegał obrońcę dziejów, staroruskiej tradycji i patriarchalnego obyczaju . W swej idealizacji rosyjskiej wsi Szczapow bliski był poglądom Konstantina Aksakowa.

Szczapow idealizował – podobnie jak dekabryści – staroruskie kupieckie „republiki”, czyli Psków i Nowogród Wielki, jako siedziby „ducha wolności” żyjącego nadal w ludzie rosyjskim . Myśliciel podkreślał całkowitą „samoistność” państwowości i kultury rosyjskiej, a jej istotę upatrywał – w ślad za Kirejewskim i Chomiakowem – w izolacji od dziedzictwa antycznego. Szczapow gloryfikował „ziemski”, „ludowy” ustrój starej Rusi, nie znającej indywidualizmu, pojęcia własności prywatnej, zachodniego feudalizmu i arystokracji. Koncepcje jego wywarły znaczny wpływ na Plechanowa w narodnickim okresie jego rozwoju ideowego .

Szczapow twierdził ponadto, iż prawdziwie rosyjską formą więzi społecznej było „ziemstwo”, przeciwstawiał się i krytykował politykę cara Piotra I Wielkiego i narzucone przez niego siłą „niemiecko-szwedzkie” formy państwowości, które doprowadziły do narodowego protestu, przejawiającego się dwojako: w pugaczowszczyźnie i w raskolnictwie .

Twórcą pierwszej rosyjskiej partii marksistowskiej i „ojcem marksizmu rosyjskiego” był Gieorgij Walientinowicz Plechanow (1856-1918), związany w młodości z ortodoksyjnym„narodnickim” nurtem myślowym. W swym dziele Istorija russkoj obščestvennoj mysli (1909-1917) – Historia rosyjskiej myśli społecznej, badacz ten opowiadał się za teorią przedstawioną przez Sołowjowa: „(jak wszędzie indziej) bieg wydarzeń był w Rosji podporządkowany warunkom naturalnym. Wpływ środowiska geograficznego był wyjątkowo duży – względna swoistość warunków naturalnych wyznaczyła rosyjski rozwój ekonomiczny, którego rezultatem był specyficzny ustrój społeczno–polityczny państwa moskiewskiego. Po pokonaniu koczowników w Moskwie okazało się, że jej stosunki społeczno–polityczne były nader podobne do panujących w krajach despotycznych. A zatem Europa zdołała pokonać Azjatów tylko dlatego, że sama przeistoczyła się w Azję. Rosja jednak bardzo powoli, ale nieustannie, zwraca się w kierunku europejskiego Zachodu” .

W dziejach myśli rosyjskiej (poczynając od XVII wieku) widział Plechanow (podobnie jak często krytykowany przez niego Milukow) walkę pierwiastka wschodniego (azjatyckiego) i zachodniego (europeizmu). Myśliciel twierdził, że zachodnioeuropejska wspólnota gminna rozpadła się w chwili zaistnienia ustroju feudalnego, natomiast w Rosji wspólnota przetrwała nienaruszona . We wspólnocie gminnej dostrzegał myśliciel podporę „azjatyckiego despotyzmu”, od którego pragnął uwolnić Rosję. Nienawiść do rosyjskiego „azjatyzmu” w połączeniu z pojmowaniem prawidłowości rozwojowych jako nienaruszalnych praw uniwersalnych ewolucji ludzkości powodowała, że pojęcie rozwoju historycznego stawało się oderwane od historycznych i geograficznych warunków rozwoju.

Plechanow pragnął, aby Rosja stała się typowo zachodnim krajem, ale z zachowaniem domieszki cech orientalnych w swym dziedzictwie. Zdaniem myśliciela średniowieczna Ruś wahała się między Wschodem a Zachodem. Przeniesienie centrum politycznego z Kijowa do Moskwy, długotrwała niewola tatarska, a następnie konsolidacja samowładztwa moskiewskiego były oznakami zwycięstwa wpływów „azjatyckich”. Rosja zaś władana przez dynastię książąt moskiewskich stała się przykładem państwa rządzonego przez „orientalny despotyzm”. W życiu społecznym, administracji państwowej i w mentalności mieszkańców stała się obca Europie, a bliźniaczo podobna do starożytnego Wschodu .

Cechą charakterystyczną ustroju Rosji było całkowite podporządkowanie jednostki państwu, niewolnicze poddaństwo wszystkich stanów. Podstawą ekonomiczną tego despotyzmu były chłopskie wspólnoty gminne. Chłop jako członek wspólnoty przywiązany był do ziemi, zobowiązany do zbiorowej odpowiedzialnością wobec prawa, jak również odprowadzania daniny i podatków. Na terenie Rosji jedynym właścicielem ziemi był car .

Dokonująca się w okresie moskiewskim „azjatyzacja” rosyjskiej historii nie była związana wyłącznie z procesem eksploatacji chłopstwa. Plechanow twierdził, że w okresie kijowskim istniała bojarska i dziedziczna własność ziemska (wotczina), podczas gdy w okresie moskiewskim stopniowo ją znoszono, zastępując własnością nadawaną na wytyczony okres czasu (pomiestia). Punktem kulminacyjnym tego procesu była oprycznina Iwana Groźnego – eliminując stary sposób władania ziemią, car wprowadził na jego miejsce nowy, wiążący owo władanie z obowiązkową służbą na rzecz państwa. Rozwój klasy służebnej, tak jak ją przedstawił Plechanow, odeszła od wzorca zachodniego i wyraźnie nabrała cech wschodnich: „(…) stosunki między głową państwa a klasą służebną stają się bardziej określone tylko tam i wtedy, gdzie i kiedy członkowie drużyny obejmują we władanie ziemię. Procesowi temu towarzyszy walka między obdzielonymi ziemią ludźmi służebnymi a władcą. Tamci dążą do uczynienia z ziemi własności dziedzicznej, władca zaś przeciwstawia się tym tendencjom. Tam, gdzie pierwsi okazują się silniejsi, zapewniają sobie dziedziczność lenna i na tej bazie społecznej rozkwitają polityczne „instytucje swobód”. Tak było na przykład we Francji, tak było również w Polsce (…) Zupełnie inaczej rzecz się ma na Rusi północno-wschodniej. Tu „milites” występują początkowo jako „wolni słudzy” książąt udzielnych, a kończą jako „chołopi” wielkich książąt moskiewskich i, podobnie jak chłopi, tracą prawo swobodnego odejścia. Już w połowie XVI wieku poddaństwo stanu służebnego wobec państwa jest pełne i poddaństwo to – nakładające, być może, jeszcze mocniejsze pęta niż poddaństwo chłopów – upodabnia ustrój społeczno-polityczny Rusi Moskiewskiej do ustroju wielkich wschodnich despotii” .

Reformy Piotra I popchnęły Rosję ku Zachodowi, nie objęły jednakże chłopstwa, które pozostało główną podporą społeczną rosyjskiego „azjatyzmu”. Swoistym paradoksem był fakt, że europeizujący Rosję car czerpał środki finansowe z rozszerzenia i zwiększenia niewoli chłopskiej, a więc z utrwalenia „azjatyckich” fundamentów swojej władzy. Również reforma agrarna Aleksandra II (1861) nie zlikwidowała głównej podpory ustroju azjatyckiego: chłopskiej wspólnoty gminnej . „Samoistne” instytucje chłopskie były dla caratu niezmiernie wygodne: w imię poszanowania „mirskiego” samorządu można było wyłączyć chłopów spod ogólnopaństwowej jurysdykcji, a nawet nadal stosować na wsi kary cielesne; „wzajemna poręka” znakomicie ułatwiała ściąganie podatków i spłat wykupowych, a przywiązanie indywidualnych rolników do obszcziny pozwalało skutecznie ograniczać i kontrolować ruch ludności. Inteligencja rosyjska – według Plechanowa – z kolei dopatrywała się w obszczinie zalążkowej formy socjalizmu, nie zdając sobie sprawy, że ów chłopski „socjalizm” był tylko przeżytkiem świadomościowym azjatyckiego despotyzmu.

Plechanow dostrzegał w zachowaniu wspólnotowej władzy ziemskiej charakterystyczne cechy ustroju patrymonialnego. Myśliciel przyznał, iż w udzielnym okresie w dziejach ziemi ruskiej istniał ustrój feudalny razem ze swoimi elementami, lecz nie był to ustrój typu „germańsko-rzymskiego”, jaki występował w historii krajów, do których dotarli Europejczycy: Indii, Meksyku, Peru.

Na uwagę zasługuje także inny historyk rosyjski – Sergiusz Fiedorowicz Płatonow (1860-1933), autor Očerkov po istorii Smuty v Moskovskom gosudarstve XV-XVII vv. (1899 r.) – Szkice z dziejów „Smuty” w Państwie Moskiewskim XVI-XVII w. Zdaniem historyka im mocniej władanie ziemią związane było z obowiązkową służbą, tym bardziej wzrastała zależność ludzi służebnych od władzy najwyższej i tym bardziej absolutna stawała się owa władza: „Likwidując przez opriczninę stary sposób władania ziemią, który przetrwał od czasów udzielnych książąt, rząd Iwana Groźnego wprowadził na jego miejsce jednolity system ściśle wiążący prawo władania ziemią z obowiązkową służbą” . Co ciekawe, badacz ten wskazuje na istnienie znacznego podobieństwa w opowiadaniu saskiego kronikarza Widukinda z Korwei (919-973) – mnicha z klasztoru w Nowej Korbei (Corvey k. Höxter nad Wezerą w Westfalii), autora Rerum Saxonicarum libri III – Trzy księgi dziejów Sasów, opowiadających o polityczno-wojennych dziejach Sasów i ich władców do 967 roku, i w ruskich latopisach. Wezwanie Anglosasów przez Brytów odbywa się zupełnie tak samo jak wezwanie Waregów w kronice ruskiej . Ponadto – zdaniem Płatonowa – tak samo jak na zachodzie na ziemi ruskiej dużą rolę pełniły drużyny: „Solidarność księcia z drużyną wypływała po prostu z realnych warunków życiowych, chociaż nie regulowała jej żadna ustawa” .

Jeden z najbardziej konserwatywnych historyków rosyjskich drugiej połowy XIX wieku – Dymitr Iwanowicz Iłowajski (1832-1920) opublikował z kolei pięciotomową pracę dotyczącą dziejów Rosji Istorija Rossii – Historia Rosji (1876-1905) . Historyk ten był zwolennikiem monarchii absolutnej oraz uprzywilejowanej pozycji szlachty w państwie. Iłowajski w ślad za Sołowjowem potwierdził ogromne znaczenie na ziemi ruskiej wieców grodzkich, stanowiących zalążek stosunków państwowych. Spostrzegł on w wewnętrznym podziale społeczno-politycznym Rusinów występowanie (nieprzerwanie nawet w okresie jarzma mongolskiego) książąt i jego drużyny (która otrzymywała wynagrodzenie od księcia) jako charakterystycznych przedstawicieli broniących i władających (w imieniu wiecu) ziemią. Drużyna stała się głównym organem rządowym i sądowniczym. Badacz dostrzegł, iż za wykonywanie swoich obowiązków jej członkowie pobierali opłatę w formie pieniężnej lub w towarze. Uzyskiwali oni coraz większe przywileje, tworząc klasę właścicieli ziemskich (poprzez przejmowanie coraz większych połaci ziemi na własność), a następnie miejscową arystokrację (XI-XII w.).

Iłowajski uważał, iż prócz książąt także bojarzy, wzorując się na swych zwierzchnikach, posiadali na dworach czeladź, która to gospodarzyła na wydzielonej jej ziemi. Historyk twierdził, iż na ziemi ruskiej „nie było surowego podziału na stany”, gdyż rosyjskie społeczeństwo składało się w istocie z wolnej ludności. Można wyróżnić przedstawicieli książęcej drużyny, jak również właścicieli grodzkich i ziemskich (uprzywilejowana klasa wykonująca funkcje urzędnicze), szanujących stare obyczaje i wiecowe zgromadzenia.

W tym samym czasie opublikowana została praca historyka i archeologa Iwana Jegorowicza Zabielina (1820-1908), który dążył do przedstawienia dawnych dziejów ziem ruskich jako samodzielnego procesu rozwojowego. Myśliciel sądził, iż powołanie Waregów świadczyło o niezależności wspólnot gminnych zamieszkujących ziemię ruską. Wspólnoty gminne były niezależne, ale dla zapewnienia swego bezpieczeństwa zmuszone były jako przywódcę wybierać księcia ze zbrojną drużyną dla obrony. Ruś Kijowską charakteryzuje badacz jako sojusz niezależnych grodów z naczelnikiem zasiadającym w Kijowie.

Zabielin zaprzeczał istnieniu ustroju feudalnego na Rusi, jej wspólnota przeciwstawiona została zachodnioeuropejskiemu feudalizmowi, który to myśliciel charakteryzował jako „niemiecką władzę samodzierżawną”. Zabielin, poszukując staroruskiego ustroju społecznego, twierdził, iż do początku XVI wieku naród rosyjski utrzymywał formę ustrojową zbliżoną do starożytnych greckich polis .

Kolejny z badaczy „szkoły państwowej” – Nikołaj Iwanowicz Kostomarow (1817-1885) w kwestii dziejów ziemi ruskiej wypowiadał się, iż przeżyła ona okres feudalizmu od połowy XIII do końca XV wieku, wtedy właśnie bowiem wytworzyła się w niej hierarchia władzy politycznej w postaci systemu wielkich książąt (podległych chanowi tatarskiemu) i książąt od nich zależnych . Pogląd ten zasugerował już wcześniej Siergiej Sołowjow, dostrzegając pewne analogie ruskich i zachodnioeuropejskich instytucji feudalnych (zakładniczestwo – odpowiednik patronatu lub komendacji, pomiestie – odpowiednik beneficjum). Również instytucja poddaństwa chłopów – według Kostomarowa – kształtowała się na Zachodzie i w Rosji w podobny sposób.

Przestawiając swój pogląd na „feudalizm”, zasadniczą myśl badacz zamyka w koncepcji podboju tatarskiego ziemi ruskiej. Niewola tatarska jawiła się myślicielowi jako podporządkowanie jednej osobie – chanowi, którego „wszyscy ruscy od księcia do poddanego byli niewolnikami, bez wyjątku”. Chanowie tatarscy – według Kostomarowa – stworzyli na ziemi ruskiej feudalizm, przy czym pod pojęciem tym autor rozumiał taką sytuację polityczną, w której cały kraj, cała władza znajdowała się w rękach książąt ruskich, dysponujących akceptowaną przez najeźdźców suwerennością, lecz podporządkowanych chanowi Złotej Ordy. Dla Kostomarowa ustanowienie zjednoczonego państwa na ziemi ruskiej wiąże się z panowaniem Złotej Ordy, natomiast feudalizm jako system polityczny – z podbojem tatarskim.

W historii Rosji Kostomarow wyróżnił dwa okresy: udzielno-wiecowy (myśl o federacji jako formie politycznego ustroju średniowiecznej Rusi, która została wskazana już przez Hercena) i okres jednodzierżawia. W kwestii feudalizmu rosyjskiego większe niż Sołowjow znaczenie przypisywał on wpływom politycznym i historycznym – prawna teoria instytucji ziemskich i przedstawicielstwa narodowego. Początkową formę społeczno-politycznych organizacji „narodu słowiańsko-ruskiego” w okresie przedmongolskim scharakteryzował on jako „ziemię” z ogólnymi doradczym zebraniem – wiecem (władza wyrażająca niezależną wolę, wchodząca w skład wspólnoty, czyli „ziemi”). Jej naczelnikiem – organem wykonawczym był książę (podległy bezwzględnie „ziemi”), dysponujący drużyną wypełniającą jego polecenia .

Społeczna struktura Rusi składała się z trzech zasadniczych grup społecznych: w pierwszej znajdowali się wszyscy „wolni”, do drugiej jako „średnia klasa” należeli czeladź i kupcy, a do „czarnych ludzi” – chłopi. Bojarzy – wywodzący się z dawnych drużynników stawali się bojarami ziemskimi. Na przykładzie tej grupy przejmującej we władanie ziemię Kostomarow dostrzegał transformację teorii podboju w doktrynie feudalizmu, jednak bez feudalizmu w ujęciu zachodnioeuropejskim. W odróżnieniu od Sołowjowa ograniczył on feudalizm senioralno-wasalny z hierarchicznym systemem i odniósł jego pojawienie do okresu zniewolenia Rusi pod władzą mongolską. Jednak – podobnie jak Sołowjow – dostrzegał on zależność feudalną księcia starszego jako zwierzchniego nad pozostałymi panującymi na ziemi ruskiej. Połączył on feudalizm z procesem ustanowienia samodzierżawia, jednowładzy, państwa – którym posłuszny był naród.

Jeden ze znawców historii prawa rosyjskiego – Wasilij Iwanowicz Siergiejewicz (1832-1910 ), w swych badaniach również poświęcił wiele uwagi problemom związanym ze strukturą stosunków panujących w średniowiecznej Rosji. Był on zarazem pionierem socjologicznego podejścia w badaniu prawa . Siergiejewicz w kwestii genezy państwa rosyjskiego opowiadał się za podbojem – na gruncie historii ustrojowej . Podbój wiązał on z ekspansją normańską, charakteryzując go jako czynnik twórczy.

Zdaniem Siergiejewicza podział całego terytorium księstwa moskiewskiego wraz z dobrami zdobytymi między swych spadkobierców dokonany przez Iwana I Kalitę oraz potraktowanie w ten sam sposób księstwa włodzimierskiego, świadczy o traktowaniu ich jako własnego dobra, a nie jako nadania z łaski chana tatarskiego. W podobny sposób postępowali jego potomkowie, zaś polityka księcia Iwana III Srogiego ostatecznie zniosła instytucję książąt udzielnych.

W swych pracach – m.in. Lekcii i issledovanija po istorii russkogo prava (1883), Russkie juridičeskie drevnosti (t. 1-3, 1890-1903), Drevnosti ruskogo prava (1909) – Siergiejewicz, trzymając się silnie kryteriów formalno-prawnych, w niedostatecznej mierze uwzględnił zróżnicowanie warunków rozwoju historycznego, co doprowadziło do jednakowego ujęcia przez niego dwóch okresów w historii ziemi ruskiej: wczesnego (obejmującego wieki XI-XII) i późnego średniowiecza (XIV-XV w.). Sugerował on, iż oba te okresy miały identyczny charakter, tzn. suwerenność księstw udzielnych w obu tych okresach była tożsama. Omawiając tę kwestię, nie wziął on zapewne pod uwagę zaistniałej od połowy XIV wieku pewnej gradacji niezawisłości państewek ruskich, jak również utrzymującej się od pewnego czasu różnicy między organizmami państwowymi w wielkości terytorialnej.

Zasady regulujące porządek prawno-polityczny na Rusi były określone dzięki aktom-umowom (dogowornyje gramoty) zawieranym między książętami, opartym na ustalonym formularzu. Zasadzie tej podlegali zarówno Daniłowicze moskiewscy, jak i inne rody książęce (o różnym znaczeniu na ziemi ruskiej). Charakteryzując w ten sposób przebieg wzajemnych stosunków, Siergiejewicz wykazywał jednocześnie, że pojęcie starszeństwa było pojęciem wieloaspektowym, tzn. można wyróżnić w nim czynniki wiekowe, genealogiczne i polityczne. Uznawał on przy tym starszeństwo za jedną, chociaż nie najważniejszą, z części polityki dynastycznej na Rusi.

Siergiejewicz wniósł znaczący wkład w pracę nad teorią wspólnowo-wiecowej Rusi. Uważał on, iż takie stosunki funkcjonowały w okresie obejmującym IX-XIII w., stanowiąc byt nierozerwalny i wszechobecny na Rusi. Polityczną strukturę Rusi X-XIII wieku charakteryzował on – podobnie jak Kostomarow – jako wołost, składającą się głównie z grodów i podgrodzi. Społeczeństwo dzielił on na „łuczszych” ludzi (bojarów i ogniszczan), „średnich” – kupców oraz „niższych” – smerdów, przy czym członkowie poszczególnych grup mieli możliwość przemieszczania między nimi dzięki brakowi trwałego podziału na klasy. Natomiast wiec traktował badacz jako wszechstronną formę socjalnej aktywności o szerokim znaczeniu, przy czym na jego interpretację materiałów źródłowych stały wpływ wywierał pogląd o nieobecności klas i stanów, o państwie i jego funkcji .

Kolejnym zagadnieniem poruszonym przez Siergiejewicza w studiach nad społeczno-politycznym ustrojem Rusi stała się kwestia oddawania czci i okazywania posłuszeństwa swemu zwierzchniemu księciu przez wasali przy otrzymywaniu wołosti. System władzy książęcej rozpatrywał badacz jako sferę rozpowszechnionych zależności niższych statusem książąt, bojarów, pomieszczików. Wspomniany system ziemski – według Siergiejewicza – zaprzeczał istnieniu ustroju feudalnego na ziemi ruskiej. Uważał on, iż w średniowieczu gród był główną siedzibą wspólnot gminnych – obszczin, między którymi dochodziło do ścisłych kontaktów. Przy tym – jego zdaniem – był to system wspólny dla wszystkich ziem zamieszkiwanych przez Słowian. Siergiejewicz podkreślał dążenia bojarów do oderwania się od „ziemi” poprzez dumę bojarską i dążenie książąt udzielnych do jednowładzy przy wsparciu ludzi sobie wiernych.

Największe swe osiągnięcia rosyjska historiografia drugiej połowy XIX wieku zawdzięcza Siergiejowi Michajłowiczowi Sołowjowowi (1820-1879). Historyk, autor monumentalnej Istorii Rossii s drevnejšich vremen – Historii Rosji od najdawniejszych czasów (składającej się z 29 tomów i wydawanej od 1851 roku do końca życia autora), przedstawiciel tzw. „szkoły państwowej”, prócz Istorii Rossii napisał m.in. Istorija otnošenij meždu russkimi knjazjami Rjurikova doma (Moskwa 1847) – Historia związków między książętami ruskimi domu Rurykowiczów*.

W Istorii Rossii Sołowjow umieścił rosyjskie dzieje od czasów najdawniejszych po lata siedemdziesiąte XVIII wieku i wyodrębnił pięć etapów rozwojowych. Podstawę zaproponowanego podziału stanowiły istniejące formy organizacji wewnętrznej państwa, analizowane przez pryzmat teorii rodowej. Zgodnie z tym podziałem pierwszy etap rosyjskich dziejów, gdy system polityczny Rusi określony był przez relacje zachodzące pomiędzy potomkami Ruryka, trwał od IX wieku aż do drugiej połowy wieku XII. Sołowjow uważał, że podboje koczowników bynajmniej nie wpłynęły w znaczący sposób na przyspieszenie rozwoju społecznego Rosji . Należy jednak dodać, że nawet w tych krajach Zachodu, gdzie podbój niewątpliwie miał miejsce, nie wpłynął on tak silnie ani tak szybko na bieg rozwoju społecznego, jak dotąd przypuszczano . Ogólną drogę rosyjskiego rozwoju historycznego Sołowjow, podobnie jak Kawielin, wiązał z gospodarowaniem w dawnej rodowej strukturze społecznej. Po osłabieniu więzów rodowych nastąpił wzrost władzy książęcej. Sołowjow, podobnie jak Granowski, dostrzegł istnienie ustroju rodowo-patriarchalnego w społeczeństwie ruskim i germańskim.

Sołowjow wyróżnił dwie części Europy, przeciwstawiając rosyjskie „drewno” (leśno-polna forma charakterystyczna dla lasostepów rozległych obszarów Rosji) zachodnioeuropejskiemu „kamieniowi” . Słowo „kamień” użyte jest przez badacza w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, oznacza ono dosłownie „kamień” jako budulec (nadający cech trwałości), po drugie – „góry” urozmaicające powierzchnię kraju, które ponadto rozbiły Europę zachodnią na liczne narody i państwa (nie przeszkadzając jednak rozmaitym narodowościom Zachodu w nawiązaniu nader ożywionych wzajemnych stosunków). Sołowjow i tutaj zakładał „bezpośredni” wpływ środowiska geograficznego na specyfikę ustrojów państw, podczas gdy mówić należy tu głównie o jego wpływie „pośrednim” . Reprezentant szkoły państwowej głosił, iż państwo było zawsze głównym organizatorem życia społecznego i głównym czynnikiem postępu w Rosji.

Sołowjow rozróżniał dwa typy państw, z których jedno powstało w wyniku podbojów, drugie natomiast – w procesie „wewnętrznego wzrostu i umocnienia”. Dla państwa ruskiego charakterystyczny jest drugi typ państwa, którego rozwój jest specyficzny, lecz nie odbiegający całkowicie od wspólnych cech rozwoju z Europą Zachodnią. Sołowjow nakreślił również dwa typy „stosunków ustrojowych”, z których jeden charakterystyczny jest dla państw niemieckich (chodzi tu o feudalizm), drugi zaś dla państw słowiańskich (rodowe stosunki międzyksiążęce). Przy feudalizmie zależność wasala od suzerena tworzy się „z pierwotnej zależności człowieka, drużyny z wodzem”. Na Rusi, według Sołowjowa, „związek między częściami państwa służył stosunkom rodowym, właściciel każdej części z właścicielem drugiej części i spośród nich najstarszym”. Ten stosunek opierał się na pochodzeniu wszystkich rządzących książąt od jednego wspólnego rodowego naczelnika i oczywiście na całkowitym posłuszeństwie wobec najstarszego z rodu książęcego. W późniejszym czasie na ziemi ruskiej zauważane jest tworzenie się silnego ośrodka państwowego, natomiast stosunki rodowe stopniowo ustępowały miejsca jednowładztwu.

Według Kijasa, Siergiej Sołowjow jako jeden z pierwszych historyków rosyjskich zwrócił uwagę na pewne rosyjskie analogie do zachodnich instytucji państwowych. W zakładniczetwie widział odpowiednik patronatu, a raczej komendacji, natomiast w rosyjskim pomiestiu – beneficjum . Zakładniczestwo funkcjonowało również w obiegu pod określeniem „predavat’sja na zaščitu”. Posiadaczy tego typu w Rosji Sołowjow nie uważał za równych wasalom zachodnioeuropejskim, chociaż dostrzegał podobieństwa tych instytucji .

Historyk uważał, iż jeszcze w chwili sprowadzenia Waregów przez plemiona północno-ruskie i fińskie społeczeństwo znajdowało się na szczeblu ustroju rodowego. Potrzeba stabilizacji wewnętrznej (waśnie wewnątrz plemion), spokoju i ładu była jedynym motywem sprowadzenia Waregów i ofiarowania im władzy. Drużyna normańska utworzyła drugą warstwę społeczną w jednolitym dotąd społeczeństwie (dzięki osobistym zaletom można było wejść w skład drużyny, powstało pojęcie lepszych ludzi), dając impuls do przemian gospodarczych, m.in. wymiany handlowej .

Analizując panujące w Rosji stosunki społeczne, Sołowjow doszukał się ich analogii w procesie zachodzącym po podboju Imperium Rzymskiego przez Germanów. Z drugiej strony, absolutyzacja specyfiki geograficznej środowiska stawała się naczelnym przeciwieństwem historii Rosji i Zachodu, zaprzeczając możliwości istnienia podobnych form instytucji społecznych.

Zdaniem Sołowjowa obecność plemion koczowniczych nie miała większego wpływu na rozwój wewnętrznych struktur politycznych Rusi. Jak stwierdził: „dla nas kwestią pierwszoplanową była zmiana starego porządku rzeczy na nowy, przejście stosunków rodowo–książęcych w państwowe, od czego zależała jedność, potęga i przemiana ładu wewnętrznego na Rusi i tak jak na północy zaczątki nowego porządku rzeczy zauważamy przed Tatarami, to stosunki po ich najeździe powinny być dla nas ważne tylko w tym stopniu, w jakim dopomagały w umocnieniu się tego nowego porządku rzeczy. Zauważamy, że wpływ Tatarów nie był tu ani najważniejszy, ani decydujący”. Natomiast za istotny moment w procesie przemiany stosunków rodowych w państwowe Sołowjow uznał umocnienie się Księstwa Moskiewskiego i podjęcie przez jego władców dzieła zbierania ruskich ziem . W jego wyniku książęta dzielnicowi tracili swe uprawnienia na rzecz wielkiego księcia, co oznaczało zastępowanie kolejnych elementów cechujących stosunki rodowe rozwiązaniami właściwymi dla stosunków państwowych.

Historyk przydawał znaczną wagę prawosławiu, które z czasem zaczęło odgrywać istotną rolę w jego koncepcji dziejów Rosji. Religia dla mieszkańców Rusi była wyznacznikiem tożsamości: „Chrześcijaństwo przeprowadziło ostrą granicę między Rusinem i jego sąsiadem na wschodzie, Azjatą, bisurmaninem, poganinem. Chrześcijaństwo przypieczętowało ostatecznie również mocno europejski charakter Rusinów (...). Na Wschodzie walka z innowierczymi, azjatyckimi barbarzyńcami stale toczyła się pod hasłami religijnymi, z religijną żarliwością” . Jednocześnie przyjęcie przez Ruś chrześcijaństwa w obrządku wschodnim spowodowało, że „między Rosjanami i ich sąsiadami na zachodzie, współplemieńcami i obcoplemieńcami, przebiegła ostra granica moralna”. Tak więc prawosławie, jako wyznanie chrześcijańskie, uczyniło ze Słowian wschodnich – Europejczyków, a jako obrządek niekatolicki – Rosjan: „Odmienność religijna, która tak silnie oddziałuje na młody naród, stanowi zazwyczaj w jego wyobrażeniu podstawę do podziału na swoich i obcych, ta religijna odmienność, stała się stróżem raczkującej, nierozwiniętej rosyjskiej narodowości, podtrzymywała narodową samodzielność” .

Syn historyka Siergieja Sołowjowa – Władimir Siergiejewicz Sołowjow (1853-1900) był filozofem, publicystą, poetą i krytykiem literackim, który początkowo przyswoił sobie główne idee programu filozoficznego Iwana Kirejewskiego (przede wszystkim zawarte w rozprawie Kryzys filozofii zachodniej) .

Słowianofilska historiozofia wywarła wpływ na Władimira Sołowjowa poprzez krytykę Europy Zachodniej. Jednak nie znajdujemy w jego pracach ani śladu słowianofilskiej koncepcji dziejów Rosji, idealizacji Rusi przedpiotrowej, problemu chłopskiej wspólnoty gminnej. W 1874 roku opublikował on pracę magisterską pt. Krizis zapadnoj filosofii. Protiv pozitivistov – Kryzys filozofii zachodniej. Przeciwko pozytywistom o wymowie rusofilsko-panslawistycznej. Po powrocie z zagranicy w 1876 roku Sołowjow zbliżył się do Iwana Aksakowa i Strachowa, jednak ten słowianofilizujący okres w jego rozwoju ideowym trwał krótko . Bronił on przede wszystkim niezależności kultury rosyjskiej, nie negując jednocześnie historii świata.

Zerwanie z poglądami słowianofilów nastąpiło w roku 1883, kiedy Sołowjow stał się publicystą liberalno-okcydentalistycznym. Przeciwstawienie Rosji Europie – zdaniem filozofa – nie ma sensu, gdyż należy ona do cywilizacji europejskiej. Naród rosyjski dał w swej historii dwa wielkie przykłady „samozaparcia”, wzniesienia się ponad własną narodową „wyłączność”: przywołanie Waregów i reformy Piotra I Wielkiego .

Do początku lat osiemdziesiątych XIX wieku Sołowjow sądził, iż decydującą rolę w procesie powrotu ludzkości do Boga odegra Słowiańszczyzna i Rosja. Ponieważ Wschód – islam, dążył do podporządkowania wszystkich stref życia jednej zasadzie, natomiast Zachód dał nieograniczoną wolność jednostce, zadanie Rosji polega na uczłowieczeniu Boga i przebóstwieniu człowieka. W koncepcji tej widać pewien wpływ idei soborowości Chomiakowa, jego wizji prawosławnej więzi społecznej, zachowującej zarówno wolność podmiotu, jak i jedność społecznego organizmu.

Następnie w latach 1883-1891 Sołowjow dokonał gruntownej krytyki idei słowianofilskiej, jak również wystąpił przeciwko doktrynie Chomiakowa oraz panslawistycznej ideologii Danilewskiego, dochodząc do przekonania, że katolicyzm na zachodzie odegrał w procesie historycznym taką samą pozytywną rolę, jak prawosławny Wschód . W swej książce pt. Nacional’nyj vopros v Rossii (1883-1891) – Problem narodowy w Rosji poddał on druzgocącej krytyce idee Danilewskiego i jego epigonów. Wykazał, że idee Danilewskiego dotyczące Rosji przejęte zostały od drugorzędnego niemieckiego historyka Rückerta . Podobnie jak słowianofile krytykował myślenie abstrakcyjne, które charakteryzuje filozofię zachodnioeuropejską.

Historykiem rosyjskim, który w swych badaniach poświęcił szczególnie wiele uwagi kwestii feudalizmu na Rusi średniowiecznej, był Nikołaj Pawłowicz Pawłow-Silwański (1869-1908). W swych pracach: Feodal’nye otnošenija v udel’noj Rusi (1901) – Stosunki feudalne w Rusi udzielnej*, Feodalizm v drevnej Rusi (1907) – Feudalizm w dawnej Rusi*, Feodalizm v udel’noj Rusi (1910) – Feudalizm w Rusi udzielnej* dotyczących feudalizmu Pawłow-Silwański odrzucał poglądy słowianofilów i okcydentalistów. Jednocześnie umniejszał znaczenie panujących w historiografii różnic ujęcia feudalizmu rosyjskiego i zachodnioeuropejskiego. Rosja – jego zdaniem – podobnie jak Europa zachodnia, przebyła stadium feudalizmu. Należy jednak podkreślić, iż badacz w swych pracach zawsze wyraźnie wskazywał, z jakim krajem Zachodu porównuje udzielną Ruś. Za przykład kraju, w którym panował klasyczny ustrój feudalny uważał średniowieczną Francję. Podkreślał on więc podobieństwa w ustroju Rosji i Francji i jedynie mimochodem zaznaczał widoczne różnice, wnioskując, iż istnieje możliwość wytworzenia się instytucji feudalnych z cechami charakterystycznymi dla kraju ojczystego. Historyk wystąpił przeciw „utartemu w nauce poglądowi o absolutnej swoistości rosyjskiego procesu dziejowego”, jak również przekonująco wykazał, że nie może być mowy o tym, by „ustrój staroruski i ustrój feudalny były do siebie z gruntu niepodobne” .

Pawłow-Silwański jako pierwszy sformułował tezę, iż ustrój Rusi był ustrojem feudalnym, pojmując przy tym feudalizm jako system lenny wraz z seniorią. Historyk dowodził, że wytworzyły się na Rusi wszystkie elementy feudalizmu: 1) rozbicie zwierzchniej władzy w związku z rozwojem immunitetu i powstanie seniorii – bojarszcziny, 2) rozwinięcie się hierarchii feudalnej (zależności wasalno-suwerennej), 3) podział na domeny-senorie, jak również 4) warunkowe władanie ziemią – feudalne pomiestie, z którym współistniała feudalna alloidalna własność – wotczina. Naukowiec nie wnikał w istotę gospodarczą seniorii. Dzieje Rusi i Rosji dzielił na trzy okresy: pierwszy – przed najazdem tatarskim, gdy podstawową instytucję stanowiła wspólnota wiejska (mir), a naczelnym organem był wiec ludowy; drugi – obejmujący okres od połowy XIII do połowy XVI wieku, gdy podstawowe znaczenie osiągnęła senioria i ustalił się porządek feudalny; trzeci – od połowy XVI wieku do 1861 roku, gdy w roli podstawowej instytucji wystąpiło państwo stanowe. Teoria ta spotkała się początkowo z surową krytyką. Zarzucono autorowi przede wszystkim, że chociaż trafnie dostrzegł na Rusi poszczególne elementy feudalizmu lub jego przesłanki, to jednak nie wykazał, iż układały się one w system analogiczny, jak na feudalnym Zachodzie.

Pawłow-Silwański zminimalizował znaczenie podboju jako podstawy rozwoju ustroju feudalnego w Rosji. Badacz przeprowadził analizę rozwoju feudalizmu w strukturach ekonomicznych i społeczno-politycznych życia Rosjan, konkludując: „Gdzie nie ma znaczącego ziemskiego władania, tam nie ma feudalizmu” .

Zdaniem Plechanowa Pawłow-Silwański dowodził, że w okresie wczesnośredniowiecznym Rosja jakby oscylowała między Zachodem a Wschodem. Rozwój społeczeństwa rosyjskiego – początkowo powolny i powierzchowny, a potem szybszy i głębszy zmierzał do europeizacji Rosji, odrzucając jako zupełnie przestarzałą koncepcję absolutnej swoistości rosyjskiego procesu dziejowego .

Pawłow-Silwański w swej pracy Feudalizm w Rusi udzielnej potwierdził teorię, iż w XII wieku istniała na Rusi forma społeczna o charakterze wspólnotowo-wiecowym. Jej istotą miała być samorządna wspólnota, która rozciągała władzę na własność ziemską swoich członków .

Pawłow-Silwański jeden z elementów feudalizmu, jakim było pomiestie, porównywał z zachodnioeuropejskim beneficjum. W swoich pracach dowodził, iż w Rosji średniowiecznej, a szczególnie w okresie moskiewskim wytworzył się ustrój o cechach odpowiadających pojęciom feudalizmu zachodniego. Feudalizm traktował on jednak nie jako formację społeczno-polityczną, lecz sumę instytucji o określonej strukturze, to znaczy ze ściśle prawnego punktu widzenia. Sądził, iż identyczność obydwu instytucji zrozumiała jest sama przez się, albowiem pomiestie i beneficjum oznaczały ziemię oddaną konkretnej osobie we władanie dożywotnie pod warunkiem służby wojskowej. System pomiestny funkcjonujący w czasach Iwana IV porównywał badacz z beneficjalnymi porządkami ustanowionymi przez Karola Wielkiego: „Iwan Groźny analogicznie do Karola Wielkiego – pisał Pawłow-Silwański – zobowiązał wszystkich dworzan, władających w dostatecznej ilości ziemią, pełnić wojskową służbę konną, z pełnym uzbrojeniem pochodzącym z własnych środków, stawiać się w pułku w wypadku wojny i w znacznej ilości rozdając pomiestia stworzył szeroki kontyngent ludzi służebnych. W ukazach o służbie pomiestnej spotykamy szereg postanowień równoznacznych i podobnych kartularzom Karola Wielkiego i jego następców” . Według autora zarówno na Rusi jak i na Zachodzie rząd bacznie doglądał wypełniania tych postanowień i prowadził uporczywą walkę z osobami uchylającymi się od służby.

Odnośnie początków instytucji pomiestia historyk twierdził, iż system pomiestny związany z reglamentacją służby, przepisami o uzbrojeniu na czas wyprawy, stawianiem się do pułku, wyposażeniem i dopuszczeniem do służby nowicjuszy oraz innymi ukształtował się dopiero w XVI wieku, ale pomiestie z jego podstawową cechą – uposażeniem w ziemię pod warunkiem służby – znane było na Rusi już w okresie dzielnicowym (od XIII wieku) jeśli nie wcześniej, najpóźniej zaś od początku XIV wieku . Z kolei za koniec ustroju feudalnego (decentralizującego władzę państwową) badacz uznał osłabienie władzy bojarskiej nad ziemią i polityczną centralizację kraju w połowie XVI wieku. Przy tym uważał on, iż zjednoczenie ziemi ruskiej w XV-XVI w. doprowadziło do powstania władzy posiadającej charakter ogólnoruski .

Teza wysunięta przez Pawłowa-Silwańskiego, że tak samo, jak w krajach Europy zachodniej, na Rusi od końca XII do lat sześćdziesiątych XVI wieku panował ustrój feudalny, nie była absolutnie nową myślą dla rosyjskiej historiografii, m.in. w XVIII wieku feudalny porządek na Rusi i w średniowiecznych krajach zachodnioeuropejskich porównywał Iwan Bołtin. Jednak dopiero Pawłow-Silwański był autorem pierwszych monografii poświęconych w całości kwestii feudalizmu na ziemi ruskiej. Z tego też powodu prace tego badacza zajęły znaczące miejsce w literaturze przedmiotu, obalając istniejące w niej w tym czasie pojęcie o „samoistnieniu” ruskiej historii – poprzez porównanie z Europą zachodnią.

Głównym przedstawicielem pozytywistycznego ekonomizmu w historiografii rosyjskiej był Wasilij Osipowicz Kluczewski (1841-1911), znanyhistoryk rosyjski, najzdolniejszy uczeń Siergieja Sołowjowa, autor ogromnej ilości publikacji dotyczących w przeważającej mierze problematyki mediewistycznej, m.in.: Skazanija inostrancev o Moskovskom gosudarstve – Relacje cudzoziemców o Państwie Moskiewskim (1866-1867), Bojarskaja Duma drevnej Rusi – Duma Bojarska w dawnej Rusi (rozprawa doktorska, 1882), Kurs russkoj istorii – Wykłady z historii Rosji, doprowadzone do 1762 r. (1904-1921).

Historyk ograniczył się w swych poglądach do przedstawienia schematu rozwoju społecznego, wedle którego czynnik polityczny był powiązany z ekonomicznym. Procesy rozwojowe przebiegające w Rosji były nierównomierne w poszczególnych częściach rozległej ziemi ruskiej, doprowadzając do różnic w prawach i obowiązkach społeczeństwa . Kluczewski w społeczeństwie rosyjskim wyróżniał m.in. ludność wolną (książąt, bojarów – uprzywilejowanych właścicieli ziemi), smerdów płacących daninę z uprawianej ziemi oraz najemników.

Podboje i wpływy elity panującej i właścicieli ziemskich niewątpliwie zaostrzają wzajemne stosunki między klasami społecznymi i mocno komplikują przebieg rozwoju społecznego. Należy podkreślić, iż najeźdźcy korzystają ze środków politycznych dla obrony swych przywilejów ekonomicznych . Kluczewski pierwszy zaczął pisać o rozczłonkowaniu wspólnoty na klasy. Było to wynikiem ogromnego wpływu czynnika ekonomicznego. Rozpad stosunku rodowego był rozpatrywany przez badacza jako dążenie typowo ekonomiczne.

Słuszny jest pogląd, że przebieg rozwoju społeczeństwa w Rosji pod wieloma względami różnił się od zachodnioeuropejskiego. Jednak badacz tłumaczył swoistość tego przebiegu tym, że na Zachodzie „czynnik” polityczny rzekomo wyprzedzał ekonomiczny, podczas gdy w Rosji przeważały procesy mieszane . Według opinii Kluczewskiego główną dziedziną gospodarki narodowej Rusi Kijowskiej był handel zagraniczny, podczas gdy Ruś północno-wschodnia trudniła się głównie rolnictwem . Również w teorii normańskiej powstania Rusi Kijowskiej, a w szczególności – przybycia Waregów (zresztą będących początkowo na usługach samorządnych grodów, gdyż otrzymywali korm) i przejęcia przez nich władzy, historyk doszukiwał się elementów ekonomicznych. Handel, według badacza, przyczynił się nieporównywalnie do rozwoju społeczno-ekonomicznego ziem ruskich w IX-XII wiekach, m.in. poprzez rozkwit grodów.

O zaproszeniu Normanów, aby przejęli władzę, Kluczewski wypowiadał się w sposób następujący: „W XI wieku Waregowie nadal przybywali na Ruś jako najemnicy, ale już nie występowali tu w roli zdobywców, więc zagarnięcie władzy przemocą, skoro się więcej nie powtarzało, zdawało się już mało prawdopodobne” .

Kluczewski ściśle trzymał się teorii zapoczątkowanej przez Sołowjowa i jego koncepcji rozwoju społeczno-politycznego kraju oraz ustroju panującego w XI-XII wieku. Uważał, iż ustrój społeczny opierał się na hierarchicznej zależności i umowach zawieranych między książętami i wiecami. Książę był traktowany jak stróż, obrońca i opiekun, lecz po krótkim okresie silnej książęcej władzy w końcu X – połowie XI wieku miejski wiec ponownie stał się niezależny – starszyzna wybierała księcia na zebraniach, a następnie zawierano z nim umowę. Uważa się, iż od tego czasu nastąpił rozwój bojarstwa rosyjskiego związanego z miejscową ludnością (od połowy XII wieku). Natomiast w okresie udzielnym (XIII-XIV) książę łączył w swoich rękach władzę gospodarza, naczelnika kraju, jak również właściciela ziemskiego.

Polityczne rozdrobnienie Rusi na księstwa udzielne, według Kluczewskiego, przede wszystkim ograniczało władzę książęcą. Za pełnienie obowiązków obrońców książęta i ich drużyny otrzymywali od mieszkańców ziem korm, który stał się formą zapłaty. Uważał on, iż obrona kraju była obowiązkiem książąt, a otrzymywanie kormu – realizacją ich praw.

Należy podkreślić, iż Kluczewski odrzucał wszystkie argumenty teorii Pawłowa-Silwańskiego, dotyczące istnienia ustroju feudalnego na ziemi ruskiej .

Aleksander Jewgieniewicz Priesniakow (1870-1929), uczeń Sergiusza Płatonowa, zapożyczył przewodnią ideę dotyczącą feudalizmu na Rusi z koncepcji swego poprzednika – Pawłowa-Silwańskiego. Problematykę związaną z ustrojem feudalnym na ziemiach ruskich poruszają następujące prace badacza: Knjažeskoe pravo v drevnej Rusi. Očerki po istorii X-XII stoletij – Prawo książęce w dawnej Rusi. Szkice z historii X-XII w.* (1909), Obrazovanie Velikorusskogo gosudarstva. Očerki po istorii XIII-XV stoletij – Powstanie państwa Wielkoruskiego. Szkice z historii XIII-XV w. (Pietrograd 1918).

Koncepcja „prawa książęcego” zawierała zasadnicze elementy teorii ustroju feudalnego, rozumianego jako hierarchiczny i prawny stosunek „międzyksiążęcego sojuszu obronnego”. Naukowa analiza przeprowadzona przez Priesniakowa, jak i Pawłowa-Silwańskiego zakładała założenia strukturalne społeczno-politycznego ustroju Rusi jako feudalne – osłabiające władzę centralną. W założeniu koncepcji Priesniakowa legło stwierdzenie, iż polityka książąt moskiewskich polegała nie na „zbieraniu ziemi ruskiej”, jak przyjmowała dotąd tradycyjnie literatura naukowa, lecz na „zbieraniu władzy”, czyli podporządkowywaniu wielkim książętom moskiewskim ośrodków lokalnych. Odpowiednio do tej tezy zakreślił on ramy chronologiczne swej pracy, obejmując swą analizą również panowanie księcia Iwana III Srogiego, kiedy to dokonało się zjednoczenie terytorialne państwa w drodze inkorporacji Nowogrodu Wielkiego, Tweru, itd.

Priesniakow starał się przedstawić nowe spojrzenie na polityczną historię Rusi w XIII-XV wiekach, szczegółowo, niekiedy osobliwie i interesująco interpretując złożone perypetie stosunków międzyksiążęcych, rozpatrując je na szerokim europejskim tle tego okresu. Za istotny w pracy tego wybitnego badacza należy uznać fakt, iż nie ograniczył on swego pola widzenia i nie skupiał się jedynie na książętach moskiewskich, lecz wziął pod uwagę także silne ośrodki ościenne takie, jak: księstwo twerskie, suzdalsko-niżnienowogrodzkie i riazańskie. Aleksander Priesniakow w swej najwybitniejszej pracy Obrazovanie Velikorusskogo gosudarstva w znacznej mierze skupił się na zaistniałych w omawianym czasie stosunkach społeczno-ustrojowych. Rosnąca liczba układów, narzucających starszeństwo władców moskiewskich ich sąsiadom, ukazywała wyraźnie zwiększającą się dominację Moskwy w całym świecie ruskim. Nowogród Wielki pragnął uniezależnić się od rosnącego wpływu księstwa moskiewskiego, a jedną z dróg, powziętą, by osiągnąć ten cel, było powstanie „partii litewskiej” – prawdopodobnie już od panowania w republice Narymunta. Jak sądził Priesniakow, republika liczyła również na uwolnienie się od ciężarów finansowych na rzecz Ordy poprzez alians z państwem litewskim . Ogromna niezależność i samodzielność, jaką cieszyły się Twer i Niżny Nowogród w stosunkach z Moskwą, pozwalały im w połowie XV wieku snuć szerokie plany.

Zarzuca się jednak Priesniakowowi, iż potraktował on zagadnienie kontaktów międzyksiążęcych jednostronnie – pod kątem widzenia stosunków politycznych, nie wnikając bliżej w podłoże gospodarcze poszczególnych księstw i pomijając stronę kulturalną.

Do historyków z tzw. „szkoły państwowej” nawiązywał w swych koncepcjach (m.in. w pracy pt. Očerki po istorii russkoj kul’tury –  Szkice z dziejów kultury rosyjskiej) Paweł Nikałajewicz Milukow (1859-1943, od 1919 na emigracji) – historyk, socjolog, publicysta i polityk rosyjski. Był on uczniem Kluczewskiego, a do koncepcji swego mistrza i S. Sołowjowa dodał własne spostrzeżenia w kwestii specyfiki historycznego rozwoju Rosji i Zachodu .

Milukow uważał, iż istniał na ziemi ruskiej ustrój feudalny, ale w postaci mniej rozwiniętej w stosunku do klasycznego – francuskiego. Popierał w ten sposób rozważania Pawłowa-Silwańskiego. Przyznał on istnienie ustroju feudalnego w ruskiej historii średniowiecznej, jednak dostrzegał w nim „cechy rodzime”, podkreślając jego odmienność – „ruski wariant”. Doszedł on do wniosku, że europeizacja Rosji była nie wynikiem zapożyczenia, lecz nieuchronną konsekwencją wewnętrznej ewolucji odnoszącej się w różnym stopniu do Rosji i Europy. Milukow nie akceptował ideologii słowianofilów. Protestował przeciwko przymusowemu rozpadowi gminy (obszcziny) i zakładał możliwość jej ewolucji w stronę spółdzielczości (kooperacji), nie traktując gminy jako przejawu odwiecznego ducha rosyjskiego.