• Ideologia eurazjatycka

Wiele oryginalnych teorii na temat dziejów ziem ruskich wniósł ruch określany mianem eurazjanizmu. Jego głównym założeniem stał się zwrot ku Wschodowi. Było to źródło kształtowania rosyjskiej cywilizacji zarówno w przeszłości, jak i na przyszłość. Nurt umysłowy nazywany eurazjanizmem, niekiedy też eurazjatyzmem (evrazijstvo) nawiązujący do ideologii słowianofilstwa zrodził się w środowisku emigrantów w latach dwudziestych XX wieku. Niewątpliwe eurazjaci byli sukcesorami nurtu słowianofilskiego, lecz należy ograniczyć to pokrewieństwo jedynie do poglądów obu nurtów w kwestii przeszłości Rosji i prawosławia oraz do odrzucenia rzymskiej kultury . Eurazjatyzm miał w założeniu jego czołowych przedstawicieli ukazać nową interpretację historii i geografii Rosji, miał być syntezą myśli historycznej, społecznej i politycznej, opartą na ścisłych podstawach naukowych. Był on nurtem rosyjskiej myśli społeczno-politycznej, którego podstawą było uzasadnienie niemożności ideowej zgody pomiędzy Zachodem a Rosją. Według niej Rosja nie jest ani Europą ani Azją, jest samodzielnym „kontynentem” – Euroazją (Eurazją).

Geneza problemu wzajemnych stosunków Rosji i Zachodu wiąże się w dużej mierze ze zrodzoną w dawnej Rusi ksenofobią, wrogością wobec wszystkiego, co obce, cudzoziemskie. Ideologia eurazjatycka była związana z popieranym i umacnianym izolacjonizmem – polityką wrogości wobec Zachodu prowadzoną przez Bizancjum . Wprawdzie nurt ten całkowicie wytworzył się dopiero na początku XX wieku, lecz prawie wszyscy eurazjaniści podkreślali związek tego kierunku ze słowianofilami, najbardziej płodnym nurtem w myśli rosyjskiej XIX wieku. Ci ostatni wypracowali koncepcję samoistnej drogi Rosji i jej historii. Ich zainteresowania historiozoficzne w niepodważalnej mierze określiła filozofia niemiecka, m.in. Hegel i Schelling.

Odłam radykalnych słowianofilów stworzył pierwszą oficjalnie zamanifestowaną Europie ideologię rosyjskiego nacjonalizmu. Słowianofile należeli do myślicieli, u których obserwujemy powrót do religijnego pojmowania świata. Bronili oni, podobnie jak Piotr Czaadajew, głoszący ideę Królestwa Bożego, prymatu prawosławnego Kościoła. Słowianofilskie korzenie posiada nie tylko eurazjatyzm i antyeuropeizm, ale także pewne pierwiastki w swoim programie przejęli od nich zwolennicy samoistności w Rosji. Eurazjaniści podkreślali, że rosyjska historia i kultura posiadają samoistne podstawy. Powinny więc rozwijać się samodzielnie, nie drogą europejską, gdyż zapożyczenia z obcych kultur mogą mieć negatywny wpływ na rozwój społeczeństwa rosyjskiego. Od słowianofilów różniła eurazjatów (reprezentujących jedynie postsłowianofilizm, przy jednoczesnej epigońskiej postawie wobec niego) krytyka obszcziny, ponadto zajmowali się oni mniej kwestiami etnicznymi, bardziej zaś interesowali się problemami obszarów kulturowych i wzajemnymi wpływami cywilizacyjnymi. Wynika z tego odmienny pogląd eurazjatów na definicję Rosji, która – według nich – jest krajem stanowiącym odmienny od reszty Europy twór geograficzny, kulturowy i etniczny. Dominują w nim Słowianie wschodni wymieszani kulturowo i genetycznie z ludami turańskimi, a więc uralsko-ałtajskimi .

W 1920 roku Nikołaj Siergiejewicz Trubieckoj (1890-1938, na emigracji w Wiedniu od 1922 r.) opublikował w Sofii pamflet Evropa i čelovečestvo – Europa i ludzkość . Trubieckoj, jako językoznawca i etnograf uważany był za głównego przywódcę ideologicznego ruchu. S. Mazurek sugerował, iż historia euroazjatyzmu zapoczątkowana została tym właśnie jego dziełem . W pracy tej zawarta została przestroga przed europeizacją Rosji oraz ataki na rzymsko-germański szowinizm wywyższający własną kulturę ponad inne. Przewodnia myśl nowej teorii zawarta została w stwierdzeniu: „Kultura Rosji nie jest ani kulturą europejską, ani jedną z kultur azjatyckich, ani sumą czy też mechanicznym połączeniem elementów różnych kultur. Jest ona całkowicie szczególną, specyficzną kulturą, posiadającą nie mniejszą wartość i nie mniejsze znaczenie historyczne niż kultura europejska i azjatycka. Należy ją przeciwstawić kulturze Europy i Azji jako kulturę środka – kulturę euroazjatycką. Termin ten nie neguje prawa narodu rosyjskiego do przewodnictwa (...) Musimy uświadomić sobie swój euroazjatyzm, aby dostrzec w sobie rosyjskość. Wyzwoliwszy się z jarzma tatarskiego, musimy także zrzucić z siebie jarzmo europejskie” .

Nowatorstwo euroazjatyckiej wykładni dziejów Rosji oparte na teorii geopolitycznej wiązało się ściśle z całkowitą rewizją opinii na temat roli, jaką w historii ziemi ruskiej odegrali Tatarzy. Panowanie Mongołów nad Rusią nie było – zdaniem Trubieckiego – uciążliwym „jarzmem”, ale błogosławionym zrządzeniem losu, dzięki któremu Ruś włączona w granice pierwszego eurazjatyckiego imperium mogła odkryć swe historyczne przeznaczenie. Okres tzw. jarzma tatarskiego nie był przedmiotem zasadniczych sporów ideowych i historiozoficznych dysput toczących się w przedrewolucyjnej Rosji. Trubieckoj wystąpił z tezą o istnieniu historycznej ciągłości między Rosją przedpiotrową a imperium mongolskim czasów podbojów wielkiego Czyngis-chana (równało się to stwierdzeniu, iż Moskwa carów nie była spadkobierczynią Rusi Kijowskiej). Tym samym utrzymywał on, iż państwo moskiewskie było świadomą kontynuacją idei politycznej Mongołów . Uzasadniał swój pogląd tym, iż Moskwa przejęła od Mongołów wiele instytucji państwowych i cywilizacyjnych (administracja, poczta, system dróg). Innymi słowy – samo księstwo moskiewskie było po prostu jedną z walczących o dominację prowincji feudalnych państwa Tatarów. W konsekwencji jej historyczne zwycięstwo oznaczało przetrwanie owego państwa, tyle że ze stolicą przeniesioną na zachód .

Zdaniem Trubieckiego, bizantyzacja była w istocie sposobem na rusyfikację mongolskiej idei państwowej. Był on najradykalniejszym antyeuropeistą w dziejach myśli rosyjskiej. Dla Trubieckiego było pewnikiem, iż cywilizacja romańsko-germańska przeżywa okres nie tylko załamania, ale i zmierzchu prowadzącego ku ostatecznemu upadkowi zachodnioeuropejskiego kręgu kulturowego. Pierwsza wojna światowa spowodowała bowiem obudzenie się Wschodu, jego wyrwanie się spod narzuconej mu, a niezgodnej z duchem rosyjskiego ludu, fałszywej maski „europejszczyzny”, tak chętnie przyjmowanej przez górne warstwy narodu od czasów Piotra I . Trubeckoj w kulturze Zachodu nie odnajduje niczego wartościowego i przyznaje, że należałoby ją unicestwić.

Eurazjaniści uważali, że istnieje obszar wspólnoty kulturowej, do której należą oprócz narodu rosyjskiego np. niektórzy Ugrofinowie czy ludy turańskie z dorzecza Wołgi. Na wschód i południowy-wschód kultura ta wchodzi w relację z kulturą „stepową” (turkmeńsko-mongolską) i przez nią jest związana z innymi kulturami Azji. Eurazjaci obok argumentów etnograficznych na potwierdzenie ścisłego związku Rosjan z etnosem turańskim przytaczają również dowody antropologiczne. Wielokrotnie zatem Trubieckoj wspomina, iż w rosyjskich żyłach płynie krew nie tylko słowiańska, ale i np. chazarska, połowiecka, tatarska oraz baszkirska .

Do grona eurazjanistów należał również Piotr Nikołajewicz Sawicki (1895-1968, od 1921 r. na emigracji) – ekonomista, socjolog i geograf. Opracował on aspekt socjograficzny i historyczny teorii euroazjatyckiej. W odróżnieniu od N. Trubieckiego całkowicie podporządkował on naukę schematom ideologicznym. Eurazję-Rosję traktował jako szczególny i centralny kontynent Starego Świata, Europę uważając za jego peryferie . Uważał on także, iż wschodnia część Europy jest całkowicie odmienna pod względem geograficznym od zachodniej .

Gieorgij Władimirowicz Wiernadski (1887-1973; na emigracji od 1920 r., a od 1927 w USA) – historyk i historiozof, eurazjata, podkreślał z kolei organiczną wspólną ewolucję dziejową narodów europejskich. Kwestii tej poświęcił wiele uwagi m.in. w pracach: Drevnaja Rus’ – Dawna Ruś*, Kievskaja Rus’ – Ruś Kijowska*, Mongoly i Rus’ – Mongołowie i Ruś*, Rossija v srednie veka – Rosja w okresie średniowiecza* (języku angielskim z 1958 r). Analizując opinie poprzedników, jak również współczesnych sobie historyków, Wiernadski starał się przedstawić historię ziemi ruskiej i przodującej Moskwy po wywalczeniu przez nią niezależności, stopniowy wzrost jej znaczenia i potęgi, aż do przeistoczenia się w cesarstwo. Stąd też w jego pracach (Mongoly i Rus’,Rossija v srednie veka) na planie pierwszym omówione zostaje Wielkie Księstwo Moskiewskie, charakteryzujące się w tym okresie siłą wystarczającą, by móc sprostać temu zadaniu. W kwestii zjednoczenia ziemi ruskiej, wokół której skupiona została uwaga badacza, podkreśla on ogromną zasługę na tej drodze wspólnej religii prawosławnej, łączącej ludność zamieszkującą Ruś, jednoczącej ją w dążeniach do zwalczenia Tatarów i uzyskania niezależności, jak również będącej swoistym „magnesem” i oparciem w scalaniu księstw udzielnych pod władzą Moskwy.

Badacz wyróżnił także trzy typy sprawowania władzy na ziemiach ruskich w XV wieku. Pierwszy z nich to reprezentowane przez książąt moskiewskich „zbieranie ziemi”, przybierające różne formy w procesie powstawania i umacniania kraju oraz istnienia na Rusi suwerennego, silnego państwa. Droga, jaką kierowała się Moskwa, doprowadziła ostatecznie do centralizacji kraju, całkowitego podporządkowania książąt udzielnych decyzji suzerena i degradacji ich pozycji do rangi bojarstwa. Drugim typem sprawowania władzy były rządy Litwy, która po unii z Polską przejęła jej ustawodawstwo. Trzecią z kolei formę rządów prezentowały republiki o ustroju demokratycznym: Nowogród Wielki, Psków i Wiatka . Według badacza Tatarzy oprócz niekwestionowanego negatywnego wpływu również w pozytywny sposób zaznaczyli swą obecność na Rusi. Ziemia ruska wiele przejęła po swym okupancie, począwszy od struktury administracyjnej poprzez wschodnie wpływy w kulturze, a skończywszy na armii i taktyce wojennej. Jednocześnie Ruś pomimo niewoli tatarskiej nie znajdowała się w całkowitej izolacji. Państwa ruskie nawiązywały i utrzymywały kontakty zarówno z państwami ościennymi, jak i dalej położonymi, np. z Bizancjum, z którym związane były wspólną religią .

Analizując różne aspekty historycznej więzi narodu rosyjskiego z plemionami wschodnimi, Wiernadski systematycznie rozprawiał się z opinią o plemionach Wschodu jako odwiecznych wrogach świata rosyjskiego i przedstawiał ich jako nosicieli wartości pozytywnych, którzy wywarli silny wpływ na Rosję.

Historyk w swych dziełach poświęcił również uwagę sytuacji republik kupieckich na ziemi ruskiej, w szczególności Nowogrodu Wielkiego. Walka tej republiki w obronie swej suwerenności budzi zasłużony podziw wśród potomnych, jednak – według historyka – republika ta wiele straciła, nie posiadając silnej armii, mogącej przeciwstawić się wpływom Moskwy, jak również Litwy – przez co utraciła możliwość zaistnienia na arenie europejskiej jako trzecia siła na Rusi, która to niewątpliwie mogłaby podporządkować sobie mniejsze ośrodki, jak: Psków, Twer, Riazań. Dyplomacja Nowogrodu, polegająca na balansowaniu pomiędzy Moskwą i Litwą, doprowadziła do jego upadku. Utrwalone powiązania republiki ze światem ruskim były mocniejsze od jakichkolwiek sojuszów, zawiązywanych przez nią z Litwą w obawie przed militarną i administracyjną potęgą Moskwy .

Badacz poruszył również kwestię pojawienia się teorii „trzeciego Rzymu”, kiedy to po upadku Bizancjum w 1453 roku, Moskwa zaczęła przypisywać sobie przodującą rolę w świecie prawosławnym . Teoria ta w szczególny sposób sprzyjała również podkreśleniu ideologicznej zwierzchności władcy moskiewskiego nad ziemią ruską.

Wiernadski porównywał społeczeństwo średniowiecznej Rusi (a przede wszystkim okresu wczesnośredniowiecznego) do społeczeństwa starożytnej Grecji (okresu wczesnoantycznego), gdzie niewolnictwo posiadało formę patriarchalną, istniały pierwotne formy miast, nie zaś do społeczeństwa średniowiecznej Francji lub Niemiec.

Ideologiem eurazjatyzmu był również Lew Płatonowicz Karsawin (1882-1952; na emigracji 1922-1928) – filozof i historyk. Specjalizował się on w historii zachodnioeuropejskiego średniowiecza, jednak w 1922 roku został wydalony przez władze radzieckie, osiadł na Litwie i zajął się wykładami na Uniwersytecie w Kownie. Jest on autorem prac pt. Vostok, Zapad i russkaja ideja – Wschód, Zachód i idea rosyjska* (1922) oraz Cerkov’, ličnost’ i gosudarstvo – Kościół, jednostka i państwo* (1927). Rekonstruując realia kulturowo-historyczne średniowiecza, Karsawin próbował odtworzyć obraz świata i mentalność człowieka średniowiecznego. Według niego dążenie ku doskonałości jest sensem i przeznaczeniem człowieka, który potencjalnie zawiera w sobie boską doskonałość. Nauka historii opisuje rozwój ludzkości jako wszechjedynego podmiotu, a sensem badań historycznych jest wyjawienie jedności życia społecznego. Krytykował on teorię indywidualizmu, zgodnie z którą społeczeństwo było agregatem zatomizowanych jednostek. Dla ujęcia historii rosyjskiej przez Karsawina znamienna jest aprobata prawa Rosji do samobytności i odrębności.

W ZSRR koncepcja eurazjatyzmu przeżywała renesans dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku – w okresie pieriestrojki oraz po załamaniu się systemu komunistycznego i rozpadu imperium radzieckiego. Euroazjatyzm występował i występuje do dziś rzekomo w obronie własnej kultury. Lew Nikołajewicz Gumilow (1912-1992) – syn A. Achmatowej i M. Gumilowa, był historykiem, geografem, etnografem, zwolennikiem i kontynuatorem eurazjatyzmu, autorem teorii etnogenezy, związanej z koncepcją pasjonarnego impulsu – kosmicznego promieniowania, uruchamiającego proces powstawania etnosów, których rozwój polega na wykorzystywaniu i wyczerpywaniu się (przeciętnie przez około 1500 lat) energii kosmicznej, działającej poprzez historycznych bohaterów, zwanych przez Gumilowa pasjonatami. Ważną częścią teorii jest twierdzenie, w myśl którego kosmiczny, pasjonarny impuls, działając w strefie kontaktów międzyetnicznych, prowadzi do utworzenia superetnosów. Ze swą koncepcją „geografozoficzną” L. Gumilow starał się za wszelką cenę udowodnić, iż Rosjanie są niezwykłym „superetnosem”, a nie po prostu narodem z określoną kulturą i historią .