ROZDZIAŁ II

PROBLEMATYKA FEUDALIZMU ROSYJSKIEGO W UJĘCIU HISTORIOGRAFII

ROSYJSKIEGO OŚWIECENIA I DEKABRYSTÓW

Percepcja świata i działalność intelektualna Rosjan do czasu przeprowadzenia reform przez cara Piotra I Wielkiego były w dużej mierze związane z Cerkwią prawosławną i jej spojrzeniem na historię, a w szczególności z jej dziejopisarstwem. W ujęciu historii Rosji przez Cerkiew prawosławną niejednokrotnie fakty przeplatały się z fikcją, dbano jednocześnie o zachowanie typowych form i treści, jakie dominowały w kronikach wieku XV-XVI. Głównymi źródłami rosyjskiej wiedzy i światopoglądu były kroniki, Chronograf i Novyj letopisec , w ujęciu których losy świata spoczywały w rękach Opatrzności i były rozstrzygane przy jej pomocy. Zachowania ludzkie rozpatrywanie były w kategoriach dobra i zła, a władza monarchy, pochodząca z łaski boskiej zyskiwała status coraz bardziej niedostępnej i nieomylnej w swych sądach i decyzjach. Zbliżony charakter posiadała pierwsza drukowana synteza dziejów Rosji: Sinopsis ili kratkoe opisanie ot raznych letopiscev, napisana przez archimandrytę Ławry Kijowsko-Pieczerskiej Inocentego Gizela .

Dopiero wiek Oświecenia przyniósł zauważalny przełom w światopoglądzie Rosjan. Było to związane z przeprowadzonymi reformami i zbliżeniem się Rosji do Europy zachodniej pod względem intelektualnym i kulturowym. Za czasów panowania Piotra I w 1715 roku powstała rozprawa rosyjskiego dyplomaty i historyka Aleksieja Ilicza Mankiejewa (data ur. nieznana, zm. w 1723 r.) pt. Jadro rossijskoj istorii – Jądro historii rosyjskiej (opublikowana dopiero w 1784 roku). Mimo iż w pracy tej po raz pierwszy zastosowany został podział na rozdziały oraz dokonał się krok naprzód – w kierunku historiografii krytycznej poprzez umiejscowienie dziejów Rosji na tle historii powszechnej oraz uwzględnienie obcych źródeł, rozprawa ta ze względu na formę narracyjną pozostawała nadal bliska latopisom . Praca poświęcona była Piotrowi I, jednak najważniejsze było w niej to, że przyniosła ona społeczeństwu rosyjskiemu epoki Oświecenia odmienne i nowe spojrzenie na otaczającą rzeczywistość, wyrażając ducha zmian i przekształceń, łamiąc stare, okrzepłe zasady i struktury społeczne. Według L. W. Czerepnina kroki reformacyjne Piotra I mimo że zachowywały ustrój feudalno-pańszczyźniany, przyczyniły się jednak do podniesienia znaczenia Rosji, będąc próbą wyrównana poziomu intelektualnego wobec Europy zachodniej.

Postępowe ruchy w społeczeństwie rosyjskim można zaobserwować już w drugiej połowie XVIII wieku. Chronologicznie pokrywają się one z okresem panowania Katarzyny II, która aprobowała idee francuskich myślicieli XVIII wieku – Monteskiusza, Woltera, Diderota i innych, włączając myśl filozoficzną w nurt życia umysłowego. Rosyjska myśl oświeceniowa znalazła swój wyraz przede wszystkim w wypracowaniu idei dotyczących ustroju państwa rosyjskiego, stosunku władzy do społeczeństwa szlacheckiego i chłopów, reform politycznych oraz przewrotu społecznego . Aby wywołać wrażenie, że Rosja jest krajem oświeconego absolutyzmu przygotowano edycję wielu dzieł, m.in. Antidot.

Pomimo bogatych zasobów archiwalnych zgromadzonych w państwowych prikazach dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, a konkretnie – w okresie panowania carycy Katarzyny II nastąpił widoczny przełom w dziejopisarstwie. Hasłem przewodnim rosyjskiego „oświeconego absolutyzmu” było utwierdzanie społeczeństwa, iż Rosja jest nie tylko stałą i nienaruszalną częścią europejskiego systemu ustrojowego i dorobku cywilizacyjnego, ale i wewnętrznego porządku Europy. Przy czym należy zaznaczyć, iż ta myśl społeczno-polityczna była nie tylko preferowana, ale wręcz narzucana społeczeństwu rosyjskiemu przez administrację państwową. Z drugiej strony koncepcja „europejskiego charakteru” Rosji w ideologii „oświeconego absolutyzmu” była jedynie mrzonką, gdyż w warunkach carskiego samodzierżawia i ustroju feudalno-pańszczyźnianego kraj w znacznej mierze był zacofany, zaś państwa zachodnioeuropejskie, na które się powoływano, w XVIII wieku intensywnie rozwijały już u siebie stosunki kapitalistyczne .

Pomimo zacofania cywilizacyjnego Rosji w stosunku do Zachodu, należy przypomnieć, iż przy wsparciu władców, mimo iż często kontrolowali oni rozwój myśli społecznych za pośrednictwem cenzury, starano się rozwijać poziom kulturalny i umysłowy rosyjskiego społeczeństwa. W oparciu o ogromne, dostępne źródła powstały w Rosji największe dzieła, które należą do epoki Oświecenia – m.in. myślicieli takich, jak: W. Tatiszczew, M. Szczerbatow i I. Bołtin, stanowiące wielki postęp w rozwoju rosyjskiej myśli, a co najistotniejsze dorównujące poziomowi europejskiemu.